TRUMPLAND
09 Þubat 2025 21:41 / 164 kez okundu!
Her zaman belirtiyorum dünyadaki olaylarýn nereye varabileceðini anlayabilmek için dünyanýn gelmiþ geçmiþ en ünlü sosyologlarýndan olan Ýbni haldun'un dediði gibi "geçmiþ geleceðe suyun suya benzediði kadar benzer" çok köklü ve doðru bir tarih bilgisi bilmek gerekiyor...
ABD'nin neyi yapýp neyi yapamayacaðýný anlayabilmek için geçmiþini de çok iyi bilmek gerekiyor. Uzun araþtýrmalarým sonucu ABD'nin yakýn geçmiþini derinlemesine araþtýrdým hayli uzun bir yazý oldu. Ancak okunmasýnda þiddetle ama þiddetle fayda var!
***
TRUMPLAND
Her zaman belirtiyorum dünyadaki olaylarýn nereye varabileceðini anlayabilmek için dünyanýn gelmiþ geçmiþ en ünlü sosyologlarýndan olan Ýbni haldun'un dediði gibi "geçmiþ geleceðe suyun suya benzediði kadar benzer" çok köklü ve doðru bir tarih bilgisi bilmek gerekiyor...
ABD'nin neyi yapýp neyi yapamayacaðýný anlayabilmek için geçmiþini de çok iyi bilmek gerekiyor. Uzun araþtýrmalarým sonucu ABD'nin yakýn geçmiþini derinlemesine araþtýrdým hayli uzun bir yazý oldu. Ancak okunmasýnda þiddetle ama þiddetle fayda var!
Aslýnda kurulduðunda antiemperyalist, krallýk düzenine meydan okuyan, Ýngiltere Kralý III. George'u tiran olarak nitelendiren bir düþünceye dayanmaktaydý. ABD yayýlmacý deðil, aksine korumacý ve savunmacý bir devlet olarak kurulmuþtu. Nitekim Amerika'nýn kuruluþ safhasýnda, gerçekleþen anayasal müzakerelerde devletin geniþlemesi üzerine deðil, ülkenin yabancý güçlerden korunmasý üzerine fikirler ortaya atýlmýþtý. Ancak ABD zamanla emperyalist bir ülkeye dönüþüp topraklarýný sürekli geniþletmeyi hedefledi. Fatih Gürcan, yakýnda yayýnlanacak "Amerika Tarihi" isimli eserinde ABD'nin geniþlemesini teferruatlý olarak anlatýr...
Amerika ordusu California'da...
ABD'nin ilk geniþlemesi ve 13 eyaletten 16 eyalete çýkmasý hem Batý'ya doðru geniþlemeyi hem de kurucu eyaletlerden bazý topraklarýn yeni eyaletlere verilmesini içermekteydi. Kuzeybatý Amerika'da yer alan Vermont Eyaleti, New York ve New Hamsphire eyaletlerinden toprak alarak kuruldu. Ýlk yerleþimlerin kurulduðu, ülkenin birçok kurucu babasýnýn doðum yeri olan Virginia eyaletinden ise 1792'de Kentucky eyaleti ayrýldý. Güneyde yer alan Tennessee eyaleti ise Kuzey Carolina eyaletinin batý topraklarýnda kuruldu. District of Columbia olarak bilinen baþkent Washington ise hukuken eyalet deðil, özel statülü federal bir merkezdi. Washington D.C.'nin kurulabilmesi için Virginia ve Maryland eyaletleri, bazý topraklarýný bu bölgeye býrakmýþlardý.
Amerika'nýn ilk büyük geniþlemesi Louisiana Bölgesi'nin Fransa'dan satýn alýnmasýyla oldu...
Bugünkü ABD'nin ortasýnda yer alan Louisiana topraklarý (dönemin Fransa Kralý 14. Louis'ye atýfla bu isim verilmiþti), Fransýz kâþif La Salle tarafýndan 1682'de keþfedilmiþti. ABD kurulmadan önce bu bölge Fransa-Büyük Britanya-Ýspanya arasýnda bir mücadele alanýydý. 7 Yýl Savaþlarý'nda (1756- 1763) Louisiana'nýn bazý kýsýmlarý Ýngiltere tarafýndan iþgal edilmiþti. Ancak Ýspanya ve Fransa'nýn Ýngiltere'ye karþý birlikte hareket etmesi ve San Ildefenso Antlaþmalarý'yla bu bölge tamamen Fransa'nýn kontrolüne býrakýlmýþtý.
Bölgedeki haklarýndan feragat eden Ýspanya'ya ise karþýlýk olarak Ýtalya'nýn Toskana bölgesinin yönetimi kalmýþtý. Napolyon Bonapart'ýn bu bölgeyle ilgili özel hedef ve planlarý bulunmaktaydý, ancak Haiti'de 1799'da Toussaint Louverture önderliðinde bir köle isyanýnýn çýkmasý Fransa'nýn planlarýný altüst etti. Bölgenin denizle olan baðlantýsýný artýk yeterince saðlayamayacaðýný düþünen Fransa, Louisiana bölgesini gözden çýkardý. Ayrýca Avusturya, Ýngiltere, Rusya ve Prusya ile ayný anda savaþan Napolyon'un ordusunun paraya ihtiyacý vardý...
ABD Baþkaný Thomas Jefferson'ýn amacý ise Amerika'nýn en önemli su kaynaðý ve ülke içi ulaþým yolu olan Mississippi Nehri'nin ve ülkenin güneydeki en önemli limaný konumunda bulunan New Orleans'ýn güvenliðini saðlamaktý. Thomas Jefferson 10 milyon dolara sadece güney bölgelerini almayý hedeflerken, Napolyon 15 milyon dolara bütün Louisiana bölgesini ABD'ye satmayý önerdi. Thomas Jefferson da bu teklifi kabul etti. Böylece 2 milyon 100 bin kilometrekarelik bir alan Amerika topraklarýna dâhil oldu. Bugün 15 eyaletin tamamýnýn veya bazý topraklarýnýn yer aldýðý bu bölge Amerika'nýn daha da Batý'ya yönelmesine imkân saðladý. Yeni satýn alýnan bu topraklar üzerinde 1816'da Indiana, 1817'de Mississippi, 1818'de Illinois, 1819'da Alabama, 1820'de Maine, 1821'de Missouri eyaletleri kuruldu...
ABD'nin geniþlemesi (1783-1898).
Ýspanya-ABD savaþýnýn sonucunda 1898'de imzalanan Paris Antlaþmasý'yla Küba, Amerika himayesine girerken, Ýspanya, Guam ve Porto Riko'yu da Amerika'ya býraktý. 20 milyon dolar karþýlýðýnda da Filipinler'i ABD'ye devretti.
Napolyon iþgaliyle Ýspanya gücünü iyice kaybetmiþti. Bu sýrada Seminole Kýzýlderililerinin kendilerinden kaçan köleleri barýndýrdýðýný savunan ABD'liler, Ýspanya sömürgesi Florida'ya asker gönderip Kýzýlderilileri kovalamak bahanesiyle Florida'daki bazý kaleleri ele geçirdiler. Direnecek gücü olmayan Ýspanyollar, 1819'da Adams-Onis Antlaþmasý ile Florida'yý ABD'ye býraktýlar. Amerika, 1818'de Ýngiltere'yle bir antlaþma yaparak Kanada ile arasýndaki sýnýr tartýþmalarýný sona erdirdi. 49. kuzey paralelini kapsayan bir sýnýr çizgisi kabul edildi...
Amerika'nýn 5. Baþkaný James Monroe'nun (1817-1825), diplomatik stratejisi Amerika'nýn kendi içinde büyümesine olanak saðlayýp ABD'yi güçlendirdi. Baþkan Monroe'nun doktrini gereðince Amerikalýlar, bir asýr boyunca Avrupa kýtasýndaki siyasal mücadelelere ve savaþlara kesinlikle dâhil olmayýp kendi kýtalarýna odaklandýlar...
GÜNEY ÝÞGAL EDÝLDÝ
Ýspanya'ya karþý isyan eden Meksika, 1821'de baðýmsýz oldu ve bugünkü Teksas topraklarý da Meksika'ya dâhil oldu. Meksikalýlar, kuzeydeki topraklarýný iskân etmek için Kuzey Amerika'daki Anglosakson kökenli nüfusun Meksika topraklarýna yerleþmesine destek verdiler. Bu yerleþimleri baþlatan isim Stephen Austin'di. Teksas'ýn babasý kabul edilen Austin, beraberinde 300 aileyle beraber Teksas topraklarýna yerleþmiþti.
Stephen Austin "Empresario" olarak adlandýrýlan müteþebbis bir sýnýfa dâhildi. Çok sayýda Amerikalý iþçi ve tüccarýn Meksika'ya yerleþmesine önayak olmuþtu. Ancak köle meselesinde Austin'in Meksika hükümetinin taleplerine raðmen geri adým atmamasý, ABD'den göçmen getirmeye devam etmesi, ticari tarifelerde düþük vergi ödemek istemesi, Meksika hükümeti ile Austin'in iliþkilerini bozdu. Bunun neticesinde 1835'te Meksika birlikleri ile Teksaslýlar savaþtý. San Jacinto Muharebesi'nde Teksaslýlarýn galip gelmesiyle beraber, Teksas baðýmsýz oldu. Teksas Cumhuriyeti'nin baþýna Sam Houston seçilirken Austin de dýþiþleri bakaný oldu...
10 yýl sonra Amerikan Baþkaný John Tyler, Teksas'a ABD'ye baðlanmayý teklif etti. 1845'te yapýlan referandum sonucunda Teksaslýlar ABD'ye katýldýlar. Ancak Meksika bölgeyi hâlâ kendi topraðý olarak kabul ederken, Nueces Nehri'ni Teksas'ýn sýnýrý olarak görmekteydiler. Amerika'ya göre ise Teksas'ýn güney sýnýrý Rio Grande Nehri'ne kadar uzanmaktaydý. Amerika Baþkaný James Polk, Teksas dýþýnda Meksika'dan, California ve New Mexico'yu da satýn almak istiyordu. Ancak Meksika bu talebi de reddetti...
1846'da Amerika ve Meksika arasýnda savaþ çýktý. Daha sonra Amerikan baþkaný seçilecek olan General Zachary Taylor ve Amerikan askeri tarihinin en önemli isimlerinden "Büyük Yaþlý Adam" lakaplý General Wilfield Scott komutasýndaki Amerikan Ordusu, Meksika'ya karþý önemli bir baþarý elde etti. Bu sýrada California'da "Ayý Ayaklanmasý" denilen (California halen eyalet bayraðýnda ayý figürünü kullanýr) isyan çýktý. Meksikalýlar bu bölgedeki kontrollerini de kaybettiler. Amerikalýlarýn Mexico þehrine girmesiyle beraber savaþ sona erdi. Guadalupe Hidalgo Antlaþmasý ile California, Utah, Arizona, New Mexico, Colorado ve Wyoming, Amerika topraðý oldu...
Artýk bir ABD eyaleti olan Teksas'ýn sýnýrlarý tam olarak belli deðildi. Teksaslýlar yeni kazanýlan kuzey ve batý bölgelerinden eyaletleri adýna toprak talep etmekteydiler. Washington yönetimi, Amerika'nýn henüz eyalete dönüþmemiþ bu arazileri üzerindeki Teksas'ýn taleplerini sona erdirmek için, bu eyaletle 1850'de bir "Taviz Anlaþmasý" yaptý. Teksaslýlar bugünkü Colorado, Wyoming, Kansas ve New Mexico topraklarý üzerindeki iddialarýndan 10 milyon dolar karþýlýðýnda vazgeçti.
Hükümete raðmen Amerikan halký Küba'ya kucak açýyor.
ALTINA HÜCUM DÖNEMÝ
Savaþ ve müzakerelerle geçen bu süreç sonucunda Iowa 1846'da, Winsconsin 1848'de, California ise 1850'de ABD'nin yeni eyaletleri oldular. Böylece ABD'nin sýnýrlarý Büyük Okyanus'a kadar eriþti. 1819'da Ýspanya'nýn ABD'ye terk ettiði Florida ise, nüfusunun artmasýyla özel statüden çýkartýlarak 1845'te bir eyalete dönüþtü. Bu eyalet halen Hispanik denilen Ýspanyol kökenli nüfusun ve Latinolarýn (Latin kökenlilerin) çok yoðun olarak yaþadýðý bir yerleþimdir.
Yeni keþfedilen bu topraklarda çok geniþ boþ alanlarýn bulunmasý ve yeni madenleri iþletme isteði birçok Amerikalýnýn batýya göç etmesine sebep oldu. 1849-1855 arasýndaki dönem Amerikan tarihinde "Altýna Hücum Devri" olarak bilinir. Bu nüfus artýþýnýn neticesinde "Territory" denilen büyük ölçüde boþ alanlara sahip batýdaki topraklardan Minnesota 1858'de, Oregon 1859'da, Kansas ise 1861'de yeni birer eyalete dönüþtüler.
Amerikan Ýç Savaþý (1861-1865) sonucunda Federalist Kuzeyliler galip geldi ve ABD yeniden toprak bütünlüðüne kavuþtu. 1867'de Nebraska, iç savaþ sonrasýnda eyalete dönüþen ilk özel statülü topraktý.
18. yüzyýlýn sonunda Alaska'ya ulaþan Ruslar, burada bazý yerleþimler kurdular. Ancak Kýrým Harbi'ni (1853-1856) kaybeden Ruslar, Alaska'da tutunmakta zorluk çekmeye baþladýlar. Bölge Kanada'ya da komþu olduðundan Ruslar Alaska'yý daha tehlikeli bir rakip olarak gördükleri Ýngiltere'ye kaybetmekten korkuyorlardý. Rus hükümeti bu yüzden Alaska'yý 1867'de 7 milyon 200 bin dolara ABD'ye sattý. Amerika, Alaska'yý satýn almakla beraber ilk safhada Alaska topraklarý bir eyalete çevrilmedi ve özel statülü alan olarak varlýðýný devam ettirdi.
1899'da Kuzey Dakota, Güney Dakota, Montana, Washington eyaletleri kuruldu. 1890'da Idaho, Wyoming ve Utah topraklarý birer eyalete dönüþtü. Halkýn büyük çoðunluðu yine Doðu'da yaþamakla beraber, önemli miktarda Amerikalý batý eyaletlerine yerleþti. 1907'de Oklahoma, 1912'de ise New Mexico ve Arizona eyalete dönüþtüler.
Amerika'nýn en son kurulan iki eyaleti ise Alaska ve Hawaii'dir. 1959'a kadar özel yönetim bölgesi olarak varlýðýný devam ettiren Alaska, 1959'da eyalet oldu. Amerika ana kýtasýndan çok uzakta Büyük Okyanus'un ortasýnda bir takýmada grubu olan Hawaii bölgesi aslýnda eski bir krallýktý. Son Hawaii hükümdarý olan Kraliçe Liliuokalani'ye karþý Amerikalý iþadamlarý ve müteþebbislerin desteðiyle bir darbe düzenlendi ve 1893'te Hawaii Krallýðý ortadan kalktý. ABD, 1898'de Hawaii'yi iþgal etti. 61 yýl Hawaii'yi özel bir statüyle yöneten Amerikalýlar, burayý 1959'da bir eyalete dönüþtürdüler ve Hawaii hâlihazýrda 50 eyalete sahip olan Amerika Birleþik Devletleri'nin son eyaleti oldu.
ÜLKE DIÞINDAKÝ TOPRAKLARI
ABD'nin günümüzde sahip olduðu eyaletler dýþýnda hâlâ özerk statüye sahip bazý topraklarý var. Bu topraklar arasýnda en önemlisi Porto Riko'dur. Porto Riko içiþlerinde baðýmsýz, dýþiþlerinde ise Amerika'ya baðlý bir devlettir ve bu ülkenin vatandaþlarý Amerikan pasaportu taþýr. Porto Riko dýþýnda ve askeri amaçlarla kullanýlan Pasifik'teki Guam, Amerikan Samoasý, Amerikan Virgin Adalarý ve Kuzey Mariana Adalarý, özerk bölge statüsüne sahip olan Amerikan topraklarýdýr. Ancak bu topraklarýn Amerikan Senatosu'nda temsili yoktur. Kongrenin alt kanadý olan Temsilciler Meclisi'nde ise Guam'ýn, Amerikan Samoasý'nýn, Virgin Adalarý'nýn, Kuzey Mariana Adalarý'nýn oy hakký olmayan birer delegesi vardýr. Temsilciler Meclisi'nin tüm üyeleri her iki yýlda bir tamamen deðiþmesine raðmen, sadece Porto Riko'nun delegesi 4 yýlda bir seçilir ve bu özelliðinden ötürü bu üye "delege" yerine "Resident Commissioner" (Yerleþik Komiser) olarak anýlýr. Ancak onun da oy hakký yoktur.
Þinasi ÞANLI
