Sem’an Köþkü'ne sahip olmak!..

18 Ekim 2011 11:26 / 1616 kez okundu!

 


“Gazi köþkü ne yürekler yakarsýn,
Ne güzeldir Dîyarbekir elleri…”


Adýna Dîyarbekir denilen binler yýllýk kadim þehrin, yazlarýnda yumurta piþen sýcaðýný ancak yaþayanlar bilir. O denli sýcaktýr ki Mezopotamya’nýn bu kadim þehre denk düþen yazlarý, senenin 270 günü çok rahatlýkla fotosentez olayý yaþanýr.

Kalkan balýðý görüntüsündeki 5,5 kilometrelik eski kenti çepeçevre kuþatan surlarýnýn içindeki kadim bazalt dokulu evlerinin konumlandýðý daracýk küçeleri (sokaklarý) adeta birbirine omuz verir. Yaz sýcaklarýnda yürürken bir duvarý kendinize sýðýnak ettiðinizde, diðer duvar rahatlýkla öðlenleri hariç sizi güneþin olanca yakýcýlýðýndan korur. Hele bir de bazalt avlulu bir evin havuzunun gölgelik köþesine divaný kondurmuþsanýz sýcaklarý daha bir güvenle savmanýz iþten bile deðil.

Yok, eðer sýcak bir miktar etkiliyorsa sizi çözüm hazýrdýr. Orta ya da ortanýn altýnda gelir düzeyine sahipseniz; iki seçeneðiniz vardýr; Þemsiyeli ya da þemsiyesiz yazlýklardan birini tercih edeceksiniz demektir. Bu sebeple “yazlýða gidiyorum” diye vurgu yapan þehirliye, bir baþkasýnýn sorusu hemen hazýrdýr: “Þemsiyeli mi, þemsiyesiz mi?” diye…

Soruyu sorduk ya! Merakta býrakmayalým. Yazýn etkili sýcaðýndan bir nebze kurtulmak gayretinde iseniz. Ýki seçeneðiniz vardýr. Ya Þehirle Dicle Nehri arasýnda þairane vurguyla bir kâkül gibi kývrýlan Hewsel Bahçeleri'nin nehre yakýn kýsýmlarýndaki bir hülle ile yanýbaþýndaki bahçeyi mesken tutacaksýnýz demektir yaz boyu. Ya da eski þehrin hemen yamacýndan kývrýlan demiryollarýnýn sýnýrýndan daha yukarýlara doðru konumlanan adýna Baðlar denen mekândaki Bað köþklerini ve Baðlýk mekânlarý ve Bað Evlerini tercih edeceksiniz.

Diyelim yazlýðýnýz, yani Hülleli bahçe ve bostanýnýz Hewsel’dedir. Keyfinize diyecek yok. Çünkü akþam þehirde iþinizi bitirip Hewsel’deki yazlýða doðru yol aldýðýnýzda güneþ batýdadýr ve tam arkanýza almýþsýnýzdýr güneþi. Sabah ise tekrar þehre iþyerinize gidiyorken bu kez güneþ yine ardýnýzda ve doðduðu noktadan göðe yükselmektedir. Yani ez cümle yazlýðýnýz þemsiyesizdir, þemsiyeye ihtiyaç yoktur. Ama Baðlar’da ise yazlýk tercihiniz, akþamüzeri baðlara giderken güneþ batýdadýr ve tam yüzünüze vuracaktýr. Sabah tekrar þehre dönüþünüzde bu kez güneþ doðudan yine tan suratýnýza vuracaktýr. Mutlaka þemsiyeye ihtiyaç duyacaksýnýz. Ol sebepten tercih hakký size kalmýþtýr.

Bir miktar enseniz kalýn sýrtýnýz da pek bir hemþehri iseniz daha büyük keyifler sizi bekliyordur. Bu kez Hewsel’e karþýki sýrtta; kadim Dicle'ye, Kýrklar Daðý'na ve þehre nazýr birer inci gerdanlýk gibi dizilen köþkler size el etmededir. Pamuk, Sem’an, Hamî, Bekir Paþa (Kuþ Dili), Erdebil (Ber derê pir), Aðuludere ve suyun diðer yakasýndaki Qews (Çarbað-Cihannuma) isimleri ile anýlan köþkler ve diðerleri…

Köþkler, tarihi sur içindeki eski Dîyarbekir evlerinin tam tersi bir görüntü arz ederler. Köþklerle evlerin tek ortak noktalarý bazalt taþýn nadide örnekleriyle bezenmiþ olmalarýdýr. Evler sokaktan baktýðýnýzda çok mütevazý görünse de þakþakosunu çalýp avluya girdiðinizde çok farklý ve zengin bir kültürle karþýlaþmanýn þaþkýnlýðýný yaþatýr yeni konuklara…

Köþkler ise tümüyle yazlýk mantýkla yapýldýðýndan geniþçe bir bahçelik alan, bahçesinde envai türlü meyve aðaçlarý, sebzelik bostaný ile kendini var eder. Köþk; önündeki havuzu, hemen bahçeye açýlan dýþa dönük kapýsý ve havuza nazýr eyvaný, terasý, manzaralý odalarý ile Dicle Nehri'ne ve Hewsel Bahçeleri'ne bir ses ve nefes uzaklýktadýr.

Köþklerin en ilginci kuþkusuz Kürtçe adý Qesra Ber Derê Pir olan ve zamanla Türkçeleþerek Erdebil’e dönüþen köþktür. Erdebil Köþkü'nün kaderi 1500 yýllýk, milat sonrasý 512’de kentin Bizanslý yöneticisi 1. Anastasias tarafýndan yaptýrýlan daha sonra Emeviler ve Mervaniler döneminde ciddi onarýmlar geçirip 11. yüzyýldan bugünlere kadar gelen Ongözlü Köprü ile yaþýttýr. Her döneminde köprü ile birlikte elden geçmiþ ve bugünlere kadar kendini sürdürerek var etmiþtir Erdebil. Dicle boyundaki yazlýk köþklerin ilk örneðidir. Görkemli Sem’an Köþkü dâhil, diðer tüm köþkler 16. Yüzyýlda Erdebil Köþkü örnek alýnarak yapýlmýþtýr. Varsýllýðýn simgesi olarak koyu gri bazalt taþýn her bir sýrasýnýn arasýna beyaz taþ dizilerek daha estetize bir þema düþünülmüþtür mimarisinde.

Çok popüler olmasý nedeniyle köþkler içinde ayrý bir yeri olan ve kentli her Dîyarbekirlinin çocukluk ile gençlik yýllarýnýn anýlar manzumesinde bir þekilde asýl adý Sem’an olan cumhuriyet sonrasý Atatürk’e hibe edildiðinden Gazi Köþkü’ne dönüþen mekânla örtüþen bir hikâyesi vardýr. Bir þekilde köþkün geniþçe olan bahçesinden mevsimine göre ya karahübür (siyah dut), ya êlûce (yeþil ekþi erik), ya kum mali þeftali, veya delibardaðan (doðal olarak yetiþen ve soyularak çið yenen bir bitki) toplanýp tüketilmiþlik yaþanmýþtýr hayatlarýn bir deminde.

Ýþte o ünlü Gazi Köþkü'nün kocaman bahçesi son on yýldýr Valilik Hizmet Vakfý'nca özel bir ticari iþletmeye kiraya verilmiþti. Bahçeye ihtiyaca binaen lokanta, kahvehane, piknik mekânlarý yapýlmýþtý. Yol aðzýndaki bahçe giriþine konulan bariyeri aþabilmeniz için de araç giriþ ücreti ödemeniz gerekiyordu. Yani bir zamanlar doðal ortamý içinde insanlarýn rahatlýkla istedikleri gibi piknik yapabildikleri ve ziyaret edebildikleri köþk mekâný sadece belli bir sosyal sýnýfýn ancak ücretini ödeyebilerek “nizamiye” kapýsýndan girebildiði bir “özel ticari alana” dönüþmüþtü.

Yakýn günlerde on yýllýk sözleþme süresi dolduðundan Diyarbakýr Büyükþehir Belediyesi, Gazi Köþkü ve alanýný devraldý. Umuyor ve diliyorum ki; Gazi-Sem’an Köþkü'nün Dîyarbekir sivil kent mimarisindeki nadide bir örneði olduðu gerçeði düþünülerek þehrin kültürel ve sosyal hayatýna tekrar katýlacaðý ve yeniden kazanýlacaðý bir mekânsal kimlikle iþlevlendirilir. Ticari rantiye tarafýndan yaratýlan köþk bahçesindeki alan ise belediyeye gelir saðlayacak bir ortak akýlla yeniden deðerlendirilir…


Þeyhmus DÝKEN

14.10.2011, Dîyarbekir


 

Bu yazýyý Facebook'ta paylaþabilirsiniz+:
Facebook'ta paylaþ
0
Yorumlar
18 Ekim 2011 23:30

ERTUÐRUL BARKA

Artýk, Diyarbekir'imize gitmem þart oldu;
öyle güzel anlatýlmýþ ki!
Yazanýn canýna saðlýk.
Uyarý

Yorum yazabilmek için üye olmalý ve oturum açmalýsýnýz.

Eðer sitemize üye deðilseniz buraya týklayarak hemen üye olabilirsiniz.

Eðer üye iseniz oturum açmak için buraya týklayýn.