LÜTFİ ZADE'NİN ARDINDAN

30 Nisan 2018 22:43 / 1511 kez okundu!

 

 

Lütfi Zade, Azerbaycanlı matematikçi ve bilgisayar biliminde Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) teorisinin temelini koymuş bilim adamıdır... Gördüğüm kadarıyla en geniş Türk Dünyası basınında ölümü ile de maalesef kendine fazla bir yer bulamadı, Lütfi Zade.

 

******

 

LÜTFİ ZADE'NİN ARDINDAN

 

Önümde bir fotoğraf duruyor…

Oldukça küçük bir masa. Kocaman bir büyüteç. Üst üste konmuş kalın kitaplar. Dosyalar. Kağıtlar. Rengarenk kalemler. Masa üstü bir bilgisayar. Bilgisayar kasasına yapıştırılmış küçük not kağıtları. Mektup zarfları. Ve odaya süzülen gün ışığı.

Fotoğrafa bakıyorum.

Bu küçük, mütevazı odada, çağımızın en değerli bilim insanlarından biri oturuyor. “Lütfi Zade”

Yani, artık yakın geleceğimizi belirleyip, biçimlendireceğini düşündüğümüz, nerdeyse bundan emin olduğumuz “Yapay Zeka Teknolojilerinin” atası olan Prof. Dr. Lütfi Zade…

Lütfi Zade’yi 06. Eylül 2017 tarihinde kaybettik. Cenazesi kendi vasiyeti üzerine Bakü’ye getirildi. Azerbaycan Milli İlimler Akademisinde bu büyük bilim adamına yakışan bir tören düzenlendi. Ve Lütfi Zade kendi isteği ile kendi öz vatanında defnedildi.

96 yıllık yaşamın 86 yılını vatanından uzakta geçiren bir bilim insanının vasiyeti üzerine öz vatanında defnedilmek istemesi büyük bir kadirşinaslık kadar ince bir hüzün de içeriyor, bana kalırsa.

Lütfi Zade, Azerbaycanlı matematikçi ve bilgisayar biliminde Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) teorisinin temelini koymuş bilim adamıdır.

Lütfi Zade, 1921 yılında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de doğdu. Rus asıllı annesi hekim, Azeri babası ise hem bir iş adamı hem de bir gazeteciydi. Lütfi Zade on yaşındayken ailesi, Sovyetler Birliği’ndeki, Stalin döneminin baskıcı politikaları nedeniyle Bakü’yü terk edip Tahran’a göç etti.

Lütfi Zade, üniversite eğitimini Tahran Üniversitesi Elektrik Mühendisliği Bölümü’nde aldı. Üniversiteyi bitirdikten hemen sonra 1942 yılında Amerika Birleşik Devletleri’ne gidip orada Boston’daki Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nde Elektrik Mühendisliği yüksek lisans öğrenimi aldı. Ardından ise, New York’ta bulunan Columbia Üniversitesi’ne girip 1949 yılında doktora diplomasıyla mezun oldu.

Bugün Lütfi Zade’nin bilim dünyasında 6 önemli teorisi bulunmaktadır. Belki de bunlardan en önemlisi ve L. Zade’ye bilim dünyasında en önemli yer kazandıran çalışması Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) teorisidir. Öyle ki, Lütfi Zade’nin Bulanık Mantık teorisi ile 2016 yılında Japon bilim adamları tarafından Yapay Zeka’ya sahip ilk robot üretilmiştir ve Alter adı verilen bu robot Tokyo Uluslar arası Bilim Müzesinde sergilenmektedir. Bugün Lütfi Zade’nin Bulanık Mantık teorisi Yapay Zekâ Teknolojilerinin atası kabul edilmektedir.

Bulanık Mantık teorisinin dışında, Lütfi Zade, bilim dünyasında geniş yer ve yankı bulan 5 farkı teorinin de yaratıcısıdır. Bunlar; İzlenim Kuramı, Sistemler kuramı, Sözle İşletilen Bilgisayar Kuramı, Optimal Süzgeçler Teorisi ve Soft Computing Kuramı.

Lütfi Zade, 1961 yılında yayımladığı bir makalesinde “Olasılık dağılımıyla tanımlanamayan bulanık ya da belirsiz nicelikler için farklı bir matematiğe” ihtiyaç duyulduğunu yazıyordu. Çünkü Lütfi Zade doğadaki görüngülerin ve süreçlerin sonlu değerli mantıkla açıklanamayacağını düşünüyordu.

Lütfi Zade, bundan dört yıl sonra, 1965’te ise, Bulanık Kümeler (Fuzzy Sets) başlıklı bir makale yayınladı.

Lütfi Zade’nin çalışmaları, “Bilimde Kesinlik” tanımından ve arayışından asla vazgeçemeyen bilim çevreleri tarafından önce kabul görmedi ve çok eleştirildi. Öyle ki, Amerika Birleşik Devletleri kongresinde Lütfi Zade’nin çalışmalarına harcanan kaynaklar tartışma ve eleştiri konusu oldu.

1970’lerde ise özellikle Japon bilim adamlarının bu konuda artan araştırmaları ve mühendislik uygulamaları sayesinde bulanık mantık ve bulanık kümeler kuramı artan hızla gelişti.

1980’li yıllardan itibaren, Lütfi Zade’nin Bulanık Mantık (Fuzzy Logic) ve Bulanık Kümeler (Fuzzy Sets) kuramından, Japonya’nın Mitsubishi, Toshiba, Sony, Canon, Sanyo, Nissan ve Honda gibi dünya devi şirketleri geniş şekilde faydalandılar.

Bu nedenle, 1989 yılında Lütfi Zade’ye Bulanık Mantık Kuramının sanayide sağladığı başarıları nedeniyle, Japonya’nın bilim insanlarına verdiği en yüksek ödüllerden biri olan “Honda” ödülü verildi. Bu tarihten sonra, Bulanık Mantık Kuramının Japon sanayisinde uygulama başarıları görüldükten sonra, Amerikan bilim ve sanayi çevreleri bu kuramın değeri anlamaya başladılar ve kuram Amerikan sanayisinde de (başta General Motors, General Electric, Motorola, Dupont, Kodak olmak üzere) üretim süreçlerinde kullanılmaya başlandı.

Hali hazırda, bu kuramdan, ekonomide, psikolojide, dil biliminde, siyaset bilimde, sosyolojide de yararlanılmaktadır.

Günümüzde bulanık mantık otomobillerin vites kutularından bulaşık makinelerine, elektronik devrelerin ve yapay zekânın karar verme algoritmalarına kadar oldukça kapsamlı teknik uygulamalara sahiptir. Hatta Tokyo metrosu bulanık mantık temelli bilgisayar ve mühendislik sistemleriyle işlemektedir. Bilgisayar ve enformatik bilimleri, kontrol sistemleri, karar alma algoritmaları bulanık mantığın yoğun olarak kullanıldığı alanlardan bazılarıdır.

Lütfi Zade, ölümüne kadar ABD’de California Berkeley Üniversitesinde profesör olarak çalışmış ve üniversitenin bilgisayar programlama merkezinin de yöneticiliğini üstlenmiştir.

Lütfi Zade, yönetim bilimi açısından da, 1965 yılına kadar sistem teorisi ve karar teorilerin analizi üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak bu yıldan sonra Bulanık Mantık (Fuzzy logic) üzerinde çalışmalarını başlayıp bu mantığın yapay zekâ, dilcilik, mantık, karar teorileri, kontrol teoriler ve sinir sistemleri şebekeleri üzerinde olan etkilerini araştırmıştır. Artık son zamanlarda Bulanık Mantık (Fuzzy Logic), bilgisayar hesaplamaları ve doğal diller ve bilgisayar teorisi üzerinde yoğunlaşmıştır.

Lütfi Zade’nin Bulanık Mantık Kuramını ortaya koyduğu andan itibaren günümüze değin dünyada 1.500’e yakın bilimsel makale yayınlanmış.

Lütfi Zade Nobel Ödülü kazanmamış olsa da, ismi Nobel Ödülü ile çok anıldı. Ama onun hakkında en güzel sözlerden birini, bir başka Türk bilim insanının ağzından duymak benim için gurur vericiydi.

12 Haziran 2017 tarihinde, yani henüz Lütfi Zade vefat etmeden önce, Bakü’ye konferans ve söyleşi için gelen Nobel Ödülü sahibi Prof. Dr. Aziz Sancar, ancak gerçek bilim adamlarının sahip olduğu benzer bir mütevazılık ile, Lütfi Zade’nin çoktan Nobel Ödülünü hak etmiş ve fakat o ödülü de aşmış bir bilim insanı olduğunu söylemişti, kalabalık salondaki Azerbaycanlı dinleyicilerine…

Gördüğüm kadarıyla en geniş Türk Dünyası basınında ölümü ile de maalesef kendine fazla bir yer bulamadı, Lütfi Zade.
 Şimdi yazımın başına dönüyorum yeniden.

Kadirşinaslık mı demiştim?

 

Prof. Dr. ALİ B. KUTVAN

 

 

Bu yazıyı Facebook'ta paylaşabilirsiniz+:
Facebook'ta paylaş
0
Yorumlar
Uyarı

Yorum yazabilmek için üye olmalı ve oturum açmalısınız.

Eğer sitemize üye değilseniz buraya tıklayarak hemen üye olabilirsiniz.

Eğer üye iseniz oturum açmak için buraya tıklayın.