Rebetler ve rebetissalar - Ark. Þükrü TÜL
18 Temmuz 2008 07:01 / 3478 kez okundu!
Ýzmir ve çevresinin özgün müziklerinin 1922 olaylarý ve ardýndan Lozan Antlaþmasý uyarýnca gerçekleþen 1923-24 Mübadele iþlemleri yoluyla bir bellek daðarcýðý olarak kýta Yunanistan’a geçiþi, önemli bir kültür olgusudur. Bu geçiþ, müzik öðretisi ya
REBETÝKO
Ýzmir ve çevresinin özgün müziklerinin 1922 olaylarý ve ardýndan Lozan Antlaþmasý uyarýnca gerçekleþen 1923-24 Mübadele iþlemleri yoluyla bir bellek daðarcýðý olarak kýta Yunanistan’a geçiþi, önemli bir kültür olgusudur. Bu geçiþ, müzik öðretisi ya da tarzýnýn daha sonra bir proleter alt kültür müziði olarak Rebetiko/Rebetika diye geliþmesi demektir. Çeþitli yasaklama dönemleri geçirmiþ olsa da Rebetiko, “Küçük Asya Felaketi” denen olayýn, özellikle de Ýzmir kökenli sanatçýlarýn kýta Yunanistan’da yarattýklarý bir tarzdýr ve günümüzde bir bakýma Ýzmir müzik anlayýþý, yaþamýný hala sürdürmektedir.
Kelimenin kökeni Ýzmir ve çevresinde, Ýstanbul’da konuþulan Yunanca’nýn eski Ýyon lehçesi gibi köklere inebilecek sözcüklerinden biri olmalýdýr. Eski Yunanca konusundaki en yetkin sözlüklerden Liddel Scot Leksikon’unda, “rembomai” fiili kararsýz olmak, raslantýsal davranmak olarak açýklanýyor. Ý. P. Panayotidou’nun Yunanca-Türkçe Leksikon’unda Rebet biçiminden çok, sözlüðün basýldýðý 1898 yýlýndaki kök sözcük yer almaktadýr. “Rembos”, serseri, avare demektir. Ayný kökten türetilen “Rembodis”, dalgýn, zihni meþgul ve periþan, dikkatsiz olarak verilmiþtir. Rebetlerin bir baþka temsilcisi olan sözcük “Manga” ise ayný sözlükte çapkýn, külhan beyi, çete, güruh, zümre, takým karþýlýklarýyla verilmiþtir. Panayotidou, sözlüðünde “Mangas” sözcüðünü çapkýn yaramaz, külhan beyi ile karþýlýyor. Bu iki önemli sözcük rebetiko kültürünün anahtarlarýdýr. Mangalar yaþamýn aþkla karýþmýþ acýlarýný çeken insanlardýr. Rebetler ise bu acýyý dillendirmede daha ileri örgütlenmiþ kiþiler olarak gözükmektedirler.
19. yüzyýla bakýldýðýnda kýta Yunanistan’da müzik türleri birkaç bölge tekelinde ve kendi içinde genetik bir havuzla sýnýrlýdýr. Yanya bölgesinin “Yanyotika”, Mora’nýn “Moraitika” ve genel olarak da Attika ile Mora kesiminde bir yaþama tarzý olan koyun hýrsýzlarýnýn müziði “Kleftika”, kýtadaki müzik türlerinin ana eksenini yaratýr. Küçük Asya ya da Asya Türkiyesi’nde ise iki tür belirginleþmiþtir. Birincisi tarihsel kökleri nedeniyle Ýstanbul, kýsaca Konstantinopolis’den galat “Politika” diye anýlýr. Ýkinci gurubu ise “Smirnaika” gurubu oluþturmaktadýr. Ýzmir’de 1845’de, Andrea Singrou’nun bildirdiðine göre güzel sesli okuyucular bulunmaktadýr ve Ýstanbul’da söylenen þarkýlar gibi 19. yüzyýlýn halk þarkýlarý genel olarak Rebetiko sýnýfýna sokulurlar. Sokrates Prokopios’a göre Türklerin ve Rumlarýn çaldýklarý çalgýlar ve yöntemler þunlardýr: dümbelek, gitar, mandolin, santur ve keman. Baþlýca müzik türleri arasýnda karþýlama gibi danslar “kibariko” diye tanýmlanýrken, “yerliso” denen türün önde gelenleri olarak “çiftetelli”, “zeybekiko”, “kasapiko” gösterilir. Gazel anlamýna gelen “Amanedes” ve “kantades” daha çok profesyonel okuyucularýn müzik türleridir.
Ýzmir Kordon’unda yer alan “kafe þantan”lara tezat yaratan “kafe aman”lar daha çok kentin derinliklerindeki müzik odaklarýdýr. “Kafe aman”larýn müzik türü ise gazellerdir. Bu türden tekkeleþmiþ yerlerin en güzel betimini Dido Sotiriou, “Kanlý Topraklar Üzerinde” adlý romanýnda verir. Aya Dimitri mahallesinin ötesinde, Meles caddesinin sonunda Ogdondakis’in iþlettiði Louloudyas haný böyle bir yerdir. Burada birikenlerin çektiði parasýzlýk ve iþsizlik, 15 Aðustos’ta kuru incirin Ýzmir limanýna gelmesi ve incir maðazalarýnýn açýlmasý ile bir parça olsun hafiflemektedir. Afyon içmenin, esrar çekmenin yaygýn olduðu bu tekkeler, suçlularý saklar. Þarkýlar da bu yaþam tarzýna paralel acýlarý dillendirmektedir. Kordon’a yakýn ya da Kordon’daki seçkin yaþam ise kilise korolarý, solistleri ile batýlý müzik arasýnda biçimlenir. Frenk mahallesindeki uzun havalara, gazellere benzer “minore”lere bir kibarlýk atfetmek gerekir. Plaklara yansýmýþ minorelerin en eskilerinin seslendirilmesinde kilise kökenli koro ve topluluklar, bu arada “Elliniki Estudiantina” denen topluluklar önem kazanmýþtýr.
Bu türden aþk kantatlarýnýn eþlik edicisi gitar ve mandolindir. Ýtalyan kökenli mandolinin arkasýndaki þiþkin tekne görünümü, pek çok fotoðrafta kolay seçilmez. Günümüze ulaþmýþ birkaç örnekte görüldüðü gibi bu enstrümanýn batýlý perde ve týnýlara sahip olmasý, teknesinin baðlama gibi geriye doðru derinlikli olmasý, daha sonra, 1930’larda Yunanistan’da ortaya çýkacak yeni bir enstrümanýn yaratýlýþýný müjdelemektedir. Louis Corletti gibi üreticilerin mandolinlerinin kýyý müziði ve plak dünyasý ile içli dýþlý olmasý bir Frenk tarzý yaþam kalitesinin sonucudur.
Oysa içteki sokaklarda ve hanlarda icra edilen müzik tümüyle yerli çalgýlardan oluþur. Keman, ud, kanun, baðlama, cura, darbuka egemendir. Rebet tarzýndaki müziðin ilginç eþlik edicileri arasýnda çalpara denen zilli maþa gibi araçlardan da yararlanýlýr. Öte yandan rebetler ya da mangalar ellerine iki raký kadehi alarak tespihleriyle bardaklara vurarak da ritim yaratabilirler. Çalgý çalanýn içtiði esrar sarýlý sigara ise serçe parmaðý ile yüzük parmaðýnýn ucunda tutulur ve çalgý çalmaya engel oluþturmaz. Günümüze fiziksel olarak ne “kafe þantan”lar ne de “kafe aman”lardan örnek kalmadýðý gibi betimlemelerine iliþkin neredeyse hiçbir þey kalmamýþ gibidir. Kent içindeki müzik odaklarýnýn dýþýnda, kent dýþýndaki su baþlarýnýn müzik türü ve adý da vardýr:”Glencedika”. Türkçe’deki eðlence sözcüðünün karþýlýðý olan bu türden müzikler daha çok halk þarkýlarý ve onlara yakýn bestelerdir. Bu türün içine sokabileceðimiz anonim müzikler de vardýr ki Türkçe versiyonlarý olan pek çok örnek bu türe girer.
Frenk yaþamýna yakýnlýk demek olan minorelerden en ünlüsü Lefteris Menemenlis’in 1911’de plaða okuduðu “Smirniko mane minore”dir. “Cibaeri mou” yani “cevahirim” de önemli bir minore olarak anýlmalýdýr. Gazellerin en ünlüsü arasýnda “Tabakhaniotiko”, tabakhane gazeli anýlabilir. Öte yandan halk þarkýlarý arasýnda “Aptal havasý”, “Menemen zeybek”, “Adamaman” bulunur. Tüm bunlarýn dýþýnda konulu þarkýlara bakýldýðýnda toplumsal olaylarýn yansýdýðý örnekler de vardýr. Genelde anonim býrakýlmýþ bu þarkýlar, giderek artan uluslararasý doku uyuþmazlýðý söyleminin bir sonucudur. Elli’nin öyküsü bunlardan biridir. Elli, Urla’da bir zabit Türk’e aþýk olarak kendi ulusuna, daha doðrusu dinine ihanet eder. Artýk þeriat hükümlerince iki kenarý da keskin býçakla öldürülmesi gerekir. Bu türden bir þarký daha sonra genç kýzlara uyarý/tenbih olarak toplumsal ortamlarda kullanýlýr. Bunlardan birine örnek Dido Sotiriou tarafýndan Kanlý Topraklar Üzerinde adlý romanda aktarýlmýþtýr. Kirkince yakýnlarýndaki Güzelköylü bir Türk beyine aþýk olmaya hazýrlanan bir genç kýz, amele Rumlarýn Elli þarkýsýný söylemesi ile uyarýlýr.
Ýzmir’in eski müzik yaþamýna, Rebetiko’nun köklerine iliþkin günümüzde bulgulara rastlamak zordur. Ancak boncukla iþlenmiþ, üstünde “Phylaki” yani hapishane yazan keselere, beyaz metalden yapýlmýþ afyon sakýzý kutularýna rastlamak olasýdýr. Smyrne baþlýðý ile basýlmýþ Favorite, Orpheon marka 1910-1922 sürecinin plaklarý güçlükle ortaya çýkmaktadýr. Ýstanbullu müzik yayýncýsý Christidis’in basmýþ olduðu birkaç nota kitapçýðý da buna eklenirse kentin müzik belleðine iliþkin derlenebileceklerin sayýsý sýnýrlýdýr. Günümüzde 1922 öncesinin malzemesinin ortaya çýkarýlmasýný Avrupa, Amerika gibi uzak diyarlara ulaþmýþ plaklara borçluyuz. Ýzmir’in güncel yaþamýnda ise Rebet ya da Manga yaþamýndan kalma ayrýntýlarýn baþýnda ayakkabý kültürü gelir. Yunanistan’da da Rebetler arasýnda moda olan ayakkabý, biçim olarak þöyle tanýmlanýr: “Topuðu ile tabaný arasýndan bir fare geçebilmeli!”. Bu türden sivri burunlu, yumurta topuklu ayakkabý, Ýzmir kentinde ayný ekonomik toplumsal sorunlarý yaþayan iki bölgede görülmektedir. Eþrefpaþa ve Buca’da hala eski gelenek ve kalýplara göre ayakkabý üreten yerler bulunur. Rebet kültürü içinde bu türden ayakkabý ile birlikte dar paçalý pantolon giyme adeti de aktarýlmýþtýr. Paçalarý dar pantolonlarýn kerata ile giyildiði söylentisi bile vardýr. Beyaz gömlek ve koyu renk takým elbise giymek, tespih sallamak, kulak arkasýna karanfil sokmak Rebetlerin tipik görünümleridir. Efkârlý mangalar içinse daha ileri tanýmlamalara ortaya çýkmýþtýr. Bunlardan birisi “Banabakides” tanýmý, Türkçe’deki külhan kelimesinin tam karþýlýðýdýr. “Kuçabakides” ise çalýmlanan ancak yiðitlik bakýmýndan içi boþ olan Manga demektir.
Kýta Yunanistan’a göçeden Ýzmirliler’in toplaþtýðý Pire’de kýsa sürede oluþan tekkeler, yoksulluk içinde yapýlmýþ göçün tek kalýtý olan müziði hemen örgütlediler. Getirilen birkaç sazýn dýþýnda ses ve bardak, tesbih gibi nesnelerle müzik hemen oluþturuldu. Pire’den çýkan müziðin çoðunluðunu Hicazkar makamý þarkýlar oluþturduðu için bu makam “Pireiotiko” diye anýlmaya baþladý. Pikinu adlý birisinin kendi birahanesinde öldürülmesi gibi toplumsal olaylar üstüne yakýlan þarkýlar repertuarý zenginleþtirdi. Saronik körfezindeki adalarda zulalarlarda içilen esrarýn yerini 1930’larda Güney Amerika’ya ulaþan Yunanlý veya Rum göçmenlerin saðladýðý kokain aldý. Sefalet arttýkça þarkýlarýn hüznü ve acýsý çoðalýyordu. Hýrsýzlýklar þarkýlara konu oluyor, polisler hicvediliyor, balýkçýlýkla kazanýlan kolay olduðu varsayýlmýþ yaþamýn ayrýntýlarý övülüyordu. Kapetan Andrea Zepos balýkçýlarýn en önde geleni olarak þarkýlara geçmiþtir. Bu tarzýn yarattýðý etki 2. Dünya Savaþý sýrasýnda Almanlar’dan benzin çalarak geçinenlerin bile konu olduðu þarkýlar ortaya çýkarmýþtýr.
Plak sektöründe ise önce 1922-1932 arasýnda eskiden kalma þarkýlarýn yinelenmesi dönemi söz konusudur. Bu arada mandolinden türeyen buzuki geliþme göstermiþ ve plaklara, orkestralara girmiþtir. Buna raðmen ilk buzuki ile Rebetiko plak kaydý 1933’de gerçekleþmiþtir. Ýstanbul ve Ýzmir kökenli sanatçýlarýn yarattýðý bu Ýzmir döneminin ardýndan takýmlara giren ve zeybek, kasap havasý bestelemeyi, çalmayý öðrenen yeni rebetler ortaya çýkmakta gecikmemiþtir. En ünlüleri olan Markos Vamvakaris, Syra adasýndan gelerek bu dünyanýn içinde en önemli bestecilerden biri olur. 1937’de Metaksas iktidarýnýn doðu tarzý þarkýlarý yasaklamasýna dek durum sürer gider. 1942’lerden sonra ise doðu etkisinin Mýsýr kökenli filmlerle açýlmasý süreci gelir. Ve en sonunda aristokratlar için Rebetiko þarkýlarýný Manos Hacýdakis, “Eksi Laikes Zoðrafies” -Altý halk resmi- baþlýðý ile yeniden düzenler.
-Ý. P. Panayotidou, Leksikon Ellino Tourkikon, 2 cilt, Ýstanbul 1898
-Aristomenis Kalivyotis, Zmirni-Ý Mousiki Zoi 1900-1922, Atina 2002
-Gail Holst, Rembetika, çev. V. Çelik Akpýnar, Ýstanbul 1993
ÝZMÝRLÝ REBETÝKO BESTECÝLERÝ
Panayotis Toundas (1885/86-1942)
1885 ya da 1886 yýlýnda Ýzmir’de doðan Panayotis Toundas erken yaþlarda dönemin en ünlü enstrümaný olan mandolin öðrendi. Genç yaþlarda Ýzmir’deki baþaný Sideras’ýn çektiði Politika/Kentlice orkestrasýna katýldý. Dönemin sanatçýlarý Ogdondakis(Yannis Dragacis), Vangelis Papazoðlu ve Spiros Peristeris ile çalýþtý. Yaklaþýk 1910’da beste vermeye baþlayan sanatçýnýn yapýtlarý, 1922 öncesinde çok sayýda plaða kaydedildi. Mýsýr, Afrika ve Avrupa yolculuklarýnýn ardýndan 1923 yýlýnda Atina’daki Nea Zmirni semtine yerleþti. Tavernalarda bir sure mandolinci olarak çalýþan Toundas, 1924 yýlýnda Odeon Plak þirketi’nin müdürü oldu. Besteleri kýsa sürede Yunanistan’da tanýndý ve ülke dýþýnda da þarkýlarý plaða aktarýldý. 1929 yýlýnda Cicifyes Taverna’sýnda þarký söyleyen Roza Eskenazi’yi keþfeden Toundas, bu Ýstanbullu okuyucuyu 1930’larda yüceltti. 1931 yýlýnda Columbia’nýn müdürü olan Toundas, Andonis Dalgas, Rita Abacý, Kostas Roukounas gibi Küçük Asyalý sanatçýlarla çalýþtý. 1934 yýlýnda buzuki ve baðlamanýn plak kayýtlarýna girmesini saðladý. Bu sure öncesinde buzuki ve baðlama Yunanistan’da yeterince yaygýn deðildi. 1941 yýlýnda baþlayan Alman iþgaline dek bu parlak yaþamýný sürdüren besteci, 23 Mayýs 1942 tarihinde Nea Zmirni’deki evinde öldü. Panayotis Toundas’ýn yapýtlarý günümüzde de pek sanatçý tarafýndan seslendirilmektedir. Özellikle Ýzmir tarzý besteleri ve týnýlarý ile Ýzmir müziðinin kýta Yunanistan’daki temsilcisi olmuþtur.
-Panayotis Toundas, Panayotis Kounadis’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan, LP-Ta Tsilika/Haris Aleksiou, Minos Plakevi [Atina] 1983
Vangelis Papazoðlu (1897-1943 )
Torbalý’da 1897 yýlýnda bir demiryolu memuru ailenin çocuðu olarak dünyaya geldi. Kýta Yunanistan’da Markos Vamvakaris ile Rebetiko’nun en önde gelen bestecisi sayýlýr. Ýzmir’deki müzik çalýþmalarýný Spiros Peristeris’in kurmuþ olduðu müzik gurubu Ta Politakia ile yaptý. 1922 Felaketi ile Yunanistan’a Atina kentine geçti. Yunanistan’a gelmeden önce gitar, banço, keman ve mandolin çalýyordu. Ýlk bestelerini 1925-26 yýllarýnda vermeye baþladý. 1933 yýlýnda ilk plak kayýtlarýný yapan Papazoðlu’nun bu verimli dönemi, 1937/38 yýllarýnda Metaksas diktatoryasý nedeniyle kesintiye uðramýþtýr. Bu süreçte 30 kadar yapýtý plaða geçirilmiþtir. Bunlar arasýnda cüzdan hýrsýzlarýný anlatan “Oi Lakhanades” (=lahanacýlar) ve “Ý Babessa” sayýlabilir. Bundan sonar Atina’da Kokinia semtinde ikinci eþi, Ýzmirli bir okuyucu olan Vangeliki ile yaþamýþ ve 27 Temmuz 1942 yýlýnda ölmüþtür.
-Vangelis Papazoðlu Panayotis Kounadis’in albüm kitapçýðýndaki yazýsý, LP-Ta Tsilika/Haris Aleksiou, Minos Plakevi [Atina] 1983
Yannis Dragacis (1886- 1958)
Takma adýyla Ogdondakis, ünlü Dido Sotiriou’nun Kanlý Topraklar Üstünde; bizdeki adýyla benden Selam Söyle Anadolu’ya adlý romanýnda anýlýr. 1886 yýlýnda Ýzmir’de doðan Yannis Dragacis, Rebetiko müziðinde Selanikli Dimitris Semsis ile birlikte keman solisti olarak tüm zamanlarýn en iyisi olarak bilinir. 1923’de Yunanistan’a geçiþine dek Ýzmir’deki “maðaza”larda çalýþmýþtýr. 1925-26 yýllarýnda ilk plak kayýtlarý halk þarkýlarýnda türünde gerçekleþmiþtir. 1928 yýlýnda ilk kez kendi bestesini plaða kaydeden Ogdondakis, 1938 yýlýna dek 30 kadar beste vermiþtir. Columbia þirketi ile plak çalýþmalarýný bildiðimiz Ogdondakis, 1958 yýlýnda ölümüne dek keman çalmayý sürdürmüþtür. Çalýþtýðý okuyucular arasýnda Marika Françeskopoulos, takma adýyla “Politissa” önem taþýr.
-“Yannis Dragatzis” Panayotis Kounadis’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan, LP-Ta Tsilika/Haris Aleksiou, Minos Plakevi [Atina] 1983
ATÝNA’DA ÝZMÝRLÝ ÞÖHRETLER:
Apostolos Hacýkristos (1902-1959)
Ýzmir’de Kokaryalý’da 1902 yýlýnda doðdu. 1922 yýlýnda Atina kentine geçti. 1930’larýn baþýnda buzuki çalmaya ve dönemin orkestralarýnda þarký söylemeye baþladý. 1937 yýlýndan 1940’a dek “Kokkiniotissa” adlý þarkýsýnýn getirdiði þöhretle yaþadý. 1955 yýlýna dek Ýkinci Dünya Savaþý sonrasýnda çok sayýda Rebetiko takýmý ile çalýþtý ve ürün verdi. Yannis Lelakis, Yannis Fotidas, Khristos Basiliadis, Konstandinos Manesi gibi dönemin en iyi söz yazarlarý ile çalýþtý. En tanýnmýþ yapýtlarýndan biri “Kayýkçý”dýr. 5 Temmuz 1959 yýlýnda Atina’da öldü.
-Apostolos Hacýkristos, Panayotis Kounadis’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan, LP-Ta Tsilika/Haris Aleksiou, Minos Plakevi [Atina] 1983
Anestis Delias (1912-1944)
Anestis Delias 1912’de Ýzmir’de doðdu. Ailesi ile birlikte Yunanistan’a geçerken çocuk belleði ile birlikte Ýzmir müzik geleneðini taþýmýþ oldu. 1922-1932 döneminin en ünlü yapýtlarýný vermekte gecikmedi. Drapetsona’daki 40 bin kiþinin yaþadýðý göçmen çadýrlarýnda öðrendiði müzik ve acýlar onu biçimlendirdi. Müzik yaþamýna gitar ile baþladý, 1930’lara doðru Markos Vamvakaris ile birlikte Rebetiko müziðinin yolunda ilerledi. Doðal olarak narkotiklerle yaþadý ve ünlü þarkýlarýný besteledi. Besteleri içinde Rast Neva Gazel, Uþak þarký:Gurbet þarkýsý, Kuçabaki (zeybek), Daða Çýkan Mangalar(zeybek) anýlabilir..
-Anestis Delias, Panayotis Kounadis’in açýklama yazýsý, LP-Anestis delias 1912-1944, Falirea Kardeþler Plakevi, [Atina, tarihsiz]
ÝZMÝRLÝ SESLER
Yorgo Vidalis (1884-1948)
1922’den önce Ýzmir’deki plak kayýtlarý bilinen en eski seslerden biridir. 1884 yýlýnda Ýzmir’de katolik bir ailenin çocuðu olarak dünyaya geldi. 1903 yýlýnda Anna Býçakçý ile evlendi ve Petros adýnda bir oðlu dünyaya geldi. Plaklarýnýn pek çoðunu “Elliniki Estudiantina” denen toplulukla gerçekleþtirmiþtir. Ayrýca dönemin orkestrasý “Ta Politakia” ile çalýþmýþtýr. 1910 dolaylarýnda plaklarýn üretimin hýz kazanmasý sýrasýnda Theodoros Mavrogenis, Lefteris Menemenlis, Yannis Çanakas gibi seslerlerle þöhrete kavuþmuþtur. 1922 yýlýna dek kent merkezinde þarký okumayý sürdüren Vidalis, bozgun sonrasýnda Atina’ya geçmiþ, 1924-1931 arasýnda 100 kadar Anadolu kökenli halk þarkýsýna plaða okumuþtur. Hafif müzik çalýþmalarý da bilinen Vidalis dönemin sanatçýlarý Con Biliaris, Yorgo Savaris, Spiros Peristeris ile birlikte yaptýðý çalýþmalarda, mandolin egemenliðinden buzukiye geçiþ sürecine hizmet etmiþtir. Haziran 1948 yýlýnda ölen Vidalis, Ýzmir ile Kýta Yunanistan Rebetolojisinin geçiþ sürecini temsil eder.
- CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
- Aristomenis Kalivyotis, Zmirni-Ý Mousiki Zoi 1900-1922, Atina 2002
Andonis Diamantidis/Dalga (1892-1945)
Daha çok Andonis Dalgas diye bilinen sanatçý, 1892 yýlýnda Ýstanbul’da doðdu. Sesinin dalgalanmasý ona takma adýný getirdi. 16 yaþýnda eðlencelerde þarký söylemeye baþladý 1917’den 1922’ye dek pek çok kez Yunanistan’a þarkýcý olarak çalýþmaya gitti geldi. 1923-1930 arasýnda ise Atina’daki Ýzmir tarzý þarkýlar dünyasýnda çalýþtý. 1930’lardan 1945’deki ölümüne dek gitar ve ud sanatçýsý olarak çalýþtý. Plaklara okuduðu þarkýlar arasýnda Yorgo Karra’nýn Aise/Ayþe, Hüzzam dertli Gazel, yine Yorgo Karra’nýn Bucalia, Dimitris Semsis’in O Sevdalis ve Mevlana Sabah Gazel sayýlabilir..
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
-Andonis Dalgas, Panayotis Kounadis’in açýklama yazýsýndan, -D Andonis Dalgas-Aise, Eros Plakevi, Atina 1994
Kostas Nouros-Marsellos (1892-1992)
1892 yýlýnda Ýzmir’de doðan Nouros, Ýzmir kentinde dinsel müzik okuyan en önemli isimlerden birisiydi. 1922’de Atina kentine geçti 1926 ile 1933 arasýnda sayýsýz plak doldurdu. Atina kentinin göçmen uydularý olana Kokkinia ve Podonifti’de þarký söyleyen sanatçý 1949 yýlýnda Yunan ordusu için Kahire’de konser vermiþtir. 1962 yýlýnda þarký söylemeyi býrakan Nouros, tam yüz yaþýnda 1992 yýlýnýn 26 Mayýsýnda öldü. Plaða okuduðu parçalar arasýnda Dido Sotiriou’nun romanýnda Ogdondakis ile ilgili olarak konu ettiði “Aman Memo, Kaymak Memo” önemle anýlmalýdýr. Bornovalý Gazeli, Tzivaeri mou gibi parçalarýn yanýsýra Piraiotiko türü yani Hicazkar, Uþak, Rast ve Sabah makamý þarký ve gazellerin ustasý Nouros’un plaða okuduðu Memo’nun sözleri þöyledir: Ah aman, sevdalým aman, güzelim aman/ Þu derede boyun ermiþ/Varýn bakýn neler olmuþ/Aman Memo kaymak Memo!
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
-Konstandinos Nouros, Panayotis Kounadis’in sunuþ yazýsý, -LP Konstandinos Nouros-Smirneiko Rebetiko kai Amanedes apo 1928-eos 1932, Falirea kardeþler Plakevi, Atina 1993
ÝZMÝRLÝ REBETÝSSALAR
Rita Abacý
1914 yýlýnda Ýzmir’de doðan Rita Abacý, 1930’larda okuyuculuða baþladý. Tür olarak “Smyrneika” ve “Dimotika” (=halk türü) okuyan sanatçý döneminde Roza Eskenazi ile birlikte 78 devirlik taþ plaklarýn kraliçesi olmuþtur. Dönemin ünlü bestecileri Panayotis Toundas, Vangelis Papazoðlu, Kostas Skarvelis, Spiros Peristeris, Dimitrios Semsis, Markos Vamvakaris, Vasilis Tsitsanis ile çalýþan Rita, 1969 yýlýnda ölmüþtür. Kýzkardeþi Sofia Karivali ise kýsa süreli plak doldurma dönemi yaþamýþ ablasý gibi müzik dünyasýnda uzun sure kalmamýþtýr.
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
Sofia Karivali
1918 yýlýnda Ýzmir’de doðdu. Ailesi ile birlikte 1922 yýlýnda Yunanistan’a göçmen olarak gitti. Pire’nin bir ucundaki Kokkinia’da öteki göçmenlerin yaþamýný paylaþarak büyüdü. 1936 yýlýnda evlendiðinde rebet müziði dünyasýna okuyucu olarak adýmýný atmýþtý. Girit’e yaptýklarý yolculuðun ardýnda Sofia tek baþýna okumaya, eþi ise onu tavernalarýn köþelerinde beklemeye baþladý. Kýzkardeþi Rita Abacý, Rebet müziðinin özellikle de Ýzmir tarzý müziðin önde gelen isimlerindendir. Sofia bir süre Pire’de ve Yunanistan’ýn öteki bölgelerinde halk þarkýlarý söyledi ve buzuki eþliðinde þarký söyleyen ilk kadýnlar arasýnda sayýldý. 1940 yýlýnda müziði býrakaraktýktan çok sonra 1988 yýlýnda yayýnlanan televizyon programýnda söylediði bir rebet þarkýsý ile ölümsüzleþti. Az sayýda plak kaydý bilinmektedir.
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
Roza Eskenazi
19. Yüzyýlda Ýstanbul’da doðdu. Ýzmir kökenli þarkýlarýn en önemli okuyucularýndan biri. Ailesinin Selanik’e göçetmesi ve ardýndan Atina’ya geçmeleri 1922 olaylarý sýrasýnda gerçekleþti. Yaþamýna bir dansöz olarak baþladý, ancak kýsa sürede ulaþtýðý ün onun Rita Abacý’ya rakip olmasýný getirdi. Ýzmir kökenli besteci Panayotis Toundas tarafýndan keþfedilmesi yaþamýný deðiþtirdi. Ýzmir’in bu ünlü halk müziði bestecisi sayesinde 1930 yýlýnda ilk plaðýný doldurdu. Okuduðu þarký türleri dimotika, gazel, smyrneika, kaþýklýdika ve rebetika olarak ayrýlabilir. Dönemin ilk kuþak rebetiko bestecileri olan Vangelis Papazoðlu, Spieros Peristeris, Kostas Skarvelis ve Markos Vamvakaris’in yapýtlarýný yorumlamýþtýr. Balkanlarýn en iyi kemancýsý olan Dimitrios Semsis, Roza’nýn en yi plaklarýnýn yaratýlmasýna neden olmuþtur.Daha sonra da ikinci kuþak bestecilerden Manolis Hiotis ile çalýþan Roza, 1950’lerde þöhretini yitirse de 1954’de Ýstanbula gidip gece kulüplerinde çalýþtý. Ardýndan yaptýðý Amerika yolculuðu onu göçmen þarkýlarýna eðilmeye yöneltti. Yaþamýnn geri kalan kesiminde Rebetiko okumayý sürdüren Roza bir ara Haris Aleksiou ile birlikte plak yaptý. 1980 yýlýnda öldüðünde ardýnda bir söylence býrakmýþtýr.
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
Marika Papagik
1890 yýlýnda Kos adasýnda doðan Marika Papagika, Ýzmir tarzý þarkýlarýn öndegelen okuyucularýndan biridir. Gençliðinde ailesi ile birlikte Ýskenderiye’ye geçmiþ, burada Rum topluluklarýnýn devam ettiði kulüplerde okumaya baþlamýþtýr. 1915 yýlý sularýnda Amerika Birleþik Devletleri’ne göçetmiþ ve 1920’lerde kocasý Kostas ile New York’ta bir kulüp açmýþtýr. Marika’nýn tarzý Avrupalý hafif müzik türleri ve özellikle de Ýzmir rebetikosudur. Kendisine kemancý Athanasios Makedonas eþlik etmiþtir. 1929 yýlýndaki ekonomik kriz sýrasýnda kulüplerini kapatmak zorunda kalmýþlar ve 1930’da da plak üretimi sona ermiþtir. Marika 1943 yýlýnda New York’ta ölmüþtür.
-CD-The Greek Archives Vol 7, Unknown Recording of Songs from Smyrna 1922-1940, [Atina-yýlý belli deðil], Petros Tabouris’in albüm kitapçýðýndaki yazýsýndan.
Rebetiko Kronolojisi
1884 Yorgo Vidalis Ýzmir’de doðdu.
1896 Ýlk Türkiye kökenli Rumca müzik kaydý.. (silindir üstüne, New York’ta “Greek Melody No.1” etiketi ile, tenor Mikhalis Arakhintzis tarafýndan bir Türkçe, yedi rumca þarký dizisi biçiminde..)
1905 Rebetiko karakterli ilk þarký kaydý (Yankos Psamatianos tarafýndan Ýstanbul’da, “Tik-tak“)
1922-1932 ÝZMÝR DÖNEMÝ Ýzmir etkisinin yoðunlaþtýðý evre
1925 Yunanistan’da ilk kez içinde buzuki olan bir orkestranýn plak kaydý.
1933 Yunanistan’da ilk kez buzuki ile Rebetiko kaydý..(Columbia, G. Batis, “Narksosouna re manga mou”)
1932-1942 KLASÝKLER ÇAÐI
1934 Pire’deki Sarantopoulo Tavernasý’nda ilk kez bir buzuki orkestrasý olan “Ý Tetras”ýn programa baþlamasý…
1936 Metaksas diktatoryasý ile Rebetiko’nun yasaklanmasý...
1942-1952 POPÜLER ÇAÐ
1948 Manos Hacýdakis’in ilk kez Karolus Koun Tiyatrosu’nda Rebetiko üstüne konferansý…
1950 Manos Hacýdakis tarafýndan Eksi Laikes Zoðrafies/Altý halk þarkýsý baþlýðý altýnda Rebetiko’nun yorumlanmasý…
1968 Ýlias Petropoulos tarafýndan “Rebetiko Þarkýlar” baþlýklý kitabýn yayýnlanmasý…
1981 Agathonos Ýakovidis tarafýndan hiç bilinmeyen Rebetiko þarkýlarýnýn seslendirilmesi…
Ark. Þükrü TÜL
http://www.aidiniko.blogspot.com/
