1923 İzmir İktisat Kongresi

09 Mayıs 2010 04:14 / 5794 kez okundu!

 


Mustafa Kemal’in 14 Ocak-20 Şubat 1923 tarihleri arasında 35 gün süren ünlü Ege Seyahati’nin, bugün en çok bilinen bölümü, 16/17 ocakta İzmit Kasrı’nda İstanbullu bir grup gazeteciye “Kürtlere özerklik tanınması” konusunda bazı imalarda bulunduğu basın konferansıdır. Ancak, gezinin en az bu kadar önemli bir parçası daha vardır ki, bugün neredeyse unutulup gitmiştir.

Bu haftayı, yıllardan sonra yeniden Taksim Meydanı’nda kutladığımız 1 Mayıs İşçi Bayramı dâhil olmak üzere bir dizi işçi hakkının kâğıt üzerinde de olsa ilk kez tanındığı İzmir İktisat Kongresi’ne (resmî adıyla “Türkiye İktisat Kongresi”) ayırdım.


Muhaliflerin eleştirileri

Dönemin İktisat Vekili (daha sonra Adliye Vekilliği de yapacak olan) Mahmut Esat’ın (Bozkurt) fikri olan kongreye dair haberler, 1923 yılının ocak ayında gazetelere yansımaya başladığında, gerek kamuoyunda, gerekse TBMM’de heyecanlı tartışmalar yaşanmıştı. Gazeteler Lozan Barış Görüşmeleri’nin Musul, kapitülasyonlar ve savaş tazminatları gibi iktisadi konulardaki anlaşmazlıklar yüzünden kesintiye uğradığı o günlerde bir iktisat kongresi toplanması fikrini çok olumlu bulmuşlardı, ancak, başını Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey ile Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni Bey’in çektiği “İkinci Grup” üyeleri hükümetin TBMM’ye haber bile vermeden böyle bir kongre toplamasını, TBMM’nin yasama yetkilerine tecavüz olarak niteliyorlardı.

Muhaliflerin sert eleştirilerini, İktisat Vekili Mahmut Esat Bey, kongrenin “hususi ve istişari” nitelikte olacağı garantisini vererek yatıştırdı ancak muhalifler bu sefer de, bir süredir Londra ve Atina basınında ortaya atılan bir iddiayı gündeme getirdiler. Bu haberlere göre, kongrenin asıl amacı, yabancılara tekel ve imtiyazlar verilmemesi, yabancı vapur kumpanyalarının Türk denizlerinde sefer yapmalarının yasaklanması veya İstanbul’daki Ermeni, Rum ve Musevi tüccarların geri plana itilmesi gibi anti-liberal tedbirlerin yürürlüğe konulmasıydı. Mahmut Esat Bey, bu konudaki kuşkuları, ABD’li sermayedarlardan 400 milyon dolar yabancı sermaye çekmeyi umdukları Chester Projesi’ni örnek vererek gidermeye çalıştı.

Neden İzmir

Bu sefer muhalif milletvekilleri, kongrenin belli bir programı ve gündeminin olmamasını, ayrıca ulaşım açısından son derece elverişsiz bir ayın seçilmesini eleştirdiler. Program konusu zaman içinde halledilebilirdi ama ulaşım konusundaki eleştiri haklıydı. Çünkü o tarihlerde örneğin Erzurum’dan İzmir’e gelebilmek için önce kara yoluyla Trabzon’a, oradan gemiyle İstanbul’a, İstanbul’dan yine gemiyle Bandırma’ya, Bandırma’dan şimendiferle İzmir’e gitmek gerekiyordu. Yazın bile çok zahmetli ve masraflı olan bu yolculuğun kış aylarında yapılması neredeyse imkânsızdı.

Peki, kongre neden Ankara veya İstanbul’da toplanmıyordu da daha birkaç ay önce üçte birini faili meçhul (!) bir yangında kaybetmiş İzmir’de yapılıyordu? Bunun cevabı açıktı: Ankara o yıllarda böyle büyük bir organizasyona ev sahipliği yapamayacak kadar küçük ve muhafazakâr bir kasabaydı. İstanbul, çöken imparatorluğun köhne başkenti olarak Kemalistlerin kara listesindeydi. Nitekim Mustafa Kemal, İstanbul’a ancak 1927 yılının yazında gelecekti. “Gâvur” İzmir ise, Levanten geçmişiyle Türkiye’yi Lozan’da sıkıştıran Batılılara “liberal selamlar” göndermek açısından en uygun seçenekti. Sonuçta muhalifler ikna edildiler ve kongrenin hazırlıklarına başlandı.

Mesleki temsil ilkesi

Kongreye katılım Mahmut Esat Bey’in önerisi ile “mesleki temsil” ilkesine göre gerçekleşecekti. Bu amaçla her kazadan üçü çiftçi, biri tüccar, biri ya sanayici ya zanaatkâr, biri amele, biri şirket temsilcisi, biri de banker olmak üzere sekiz delegenin seçilmesi istendi. Sonradan yeterli kişi bulunamadığı için, altı grup dörde indirilecek ve kongreye tüccar, çiftçi, sanayici ve amele zümrelerinin temsilcileri katılacaktı.

En kalabalık ve en örgütlü olanı “tüccarlar zümresi” idi. Kısa süre içinde delegelerini seçmişler, Tütün Rejisi, İstanbul Ticaret Odası, Milli Türk Ticaret Birliği, Ticaret Mektebi ve İtibarı Milliye Bankası’nın durumu, tekel ve gümrükler, kabotaj, milli para, ithalat ve ihracat, yabancı sermaye ve benzeri konularda bir dizi rapor hazırlamışlardı.

İkinci örgütlü kesim “çiftçiler zümresi” idi. Ancak bu grubu büyük toprak sahipleri oluşturuyordu. Küçük çiftçilerin, ortakçı ve yarıcıların, tarım işçilerinin zümrede temsilcileri yoktu.

“Sanayici zümresi” ise tahmin edileceği gibi çok zayıftı. Bunu, zümrenin başına sanayi ile uzaktan yakından ilgisi olmayan Kâzım Karabekir Paşa’nın getirilmesinden anlamak mümkündü. Zümrenin delegelerinin çoğunluğunu üst düzey bürokratlar ve bazı milletvekilleri (ki kongrede delege olan 40 milletvekili vardı) oluşturuyordu.

‘Amele zümresine’ Aka Gündüz

“Amele zümresi” ise ağırlıklı olarak İstanbul’daki İttihatçı tüccarların kurduğu İstanbul Umum Amele Birliği üyelerinden oluşuyordu. İzmir’den de beş kadın amele temsilcisi (Hayriye, Elif, Emine, Şefika, Münire ve Nigar Hanımlar) vardı. “Mesleki temsil” ilkesine göre zümrenin başında bir amele olması gerekirken, “Aka Gündüz” takma adını kullanan İttihatçı yazar Hüseyin (Enis) Avni getirilmişti.

Sosyalist aydın ve emekçilerin oluşturduğu Aydınlık Grubu da bu hakların kâğıt üzerinde kalmaması için kongreyi destekleyici bir kampanya yürütüyordu. Zonguldaklı maden işçileri de “İktisat Kongresinde Türk Madencileri Ne Diyordu?” başlıklı bu risale ile sorunlarını ayrıntılı biçimde kamuoyuna aktarmışlardı.

Yolculuğun cilveleri

Yolculuk için gereken parayı çoğunlukla açılan bağış kampanyalarıyla ya da eş dosttan aldıkları borçlarla sağlamayı başaran delegeler, ağır kış koşulları içinde büyük zorluklarla peyderpey İzmir’e ulaştılar. Yolculuk sırasında komik olaylar da olmuştu. Örneğin İstanbul delegelerinden 150 kişilik grubu getiren Fransız Messageries Kumpanyası’nın Piyer Loti vapuru, İzmir Limanı’nın güvenlik gerekçesiyle TBMM hükümetince kapatılması üzerine limana giremeyince yolcularıyla birlikte Marsilya’ya gitmişti. Delegeler üç-dört gün sonra bir başka gemiyle Marsilya’dan gelmişlerdi. Yine çeşitli yerlerden İstanbul üzerinden Bandırma’ya gelenler, önce kayık yokluğundan gemiden çıkamamışlar, çıktıktan sonra da Bandırma Gümrük Müdürü’nün düşmanca tavrı yüzünden limanda mahsur kalmışlardı.

Hamparsumyan’ın binası

Kongre İkinci Kordon’da (eski Gümrük) o yıllarda Osmanlı Bankası depoları olarak kullanılan, Ermeni tüccar Aram Hamparsumyan’ın üzüm-incir işletmesi binasında yapılmıştı. Bugün Kestane Pazarı, 857. Sokak’taki otoparkın yerindeki yükselen bu tarihi bina 12 Eylül darbesinden sonra yıkıldı. Arşivlerde fotoğrafı bile olmayan bu binanın yedi bin kişiyi alabilecek kapasitede iki katlı dev bir yapı olduğu biliniyor. Kongre sırasında binanın bir bölümünde, Türkiye’nin dört bir yanından gönderilen incir, zeytinyağı, pamuk, meyankökü, bakliyat, bamya, helva, makarna, balık, sabun, kendir, peştamal, kösele, havlu, süslemeli tabak, aktar malzemesi, ipek kozası, sigara kâğıdı, ıtriyat, gülyağı, seccade ve halı, çiçek, saksı, sandalye gibi envai çeşit ‘yerli malının’ sergilendiği pavyonlar açılmıştı. Hanlar, oteller, lokantalar ağzına kadar dolmuştu. Hatta bazı İzmirliler evlerini bile misafirlere açmıştı. Belediye Başkanı ve şehrin ileri gelenleri delegelere toplu yemekler veriyor, zengin delegeler ölmüşlerinin ruhuna çeşitli camilerde mevlit okutuyorlardı. Kısacası ‘yangın yeri İzmir’, biraz zoraki de olsa küllerinden yeniden doğuyordu. O günlerin havasını 25 Şubat 1923 tarihli Tevhid-i Efkâr gazetesi muhabiri şöyle anlatıyordu: “Kongre münasebetiyle İzmir bir kat daha pahalandı. Koskoca şehirde adamakıllı yemek yiyebilecek iki lokanta bile yok. Bir tabak et otuz, adi bir kuru fasulye yirmi, bamya gibi yaş sebze otuz kuruş. Yemeklerde de yenecek hiçbir hal yok. Oteller lebaleb dolu...”

Delegelerin ezici çoğunluğu İstanbul’dan ve İzmir’dendi. Bunun dışında Erzincan, Erzurum, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Mesudiye, Malatya, Zonguldak, Bartın, Düzce, Göynük, Mudurnu, Edirne, Sungurlu, Mersin, Seyitgazi ve Kütahya’dan delegeler vardı. Mesleki zümrelerin dışında, kongreye Fransa Dar’ül-Fünun ve Mekatib-i Aliye Mezunları Cemiyeti, Macaristan Türk Mezunları Cemiyeti gibi konuyla ilgisiz kuruluşlar da delege göndermişti. Fevzi (Çakmak) ve Asım (Gündüz) Paşalar ise kongrenin şeref konuklarıydı.

İktisat Vekili Mahmut Esat Bey, konu ilk ortaya atıldığında kongreye “Avrupa’nın sanayici, tüccar ve ziraatçılarını dahi davet ettiği” halde, Milli Mücadele sırasında Kemalistlerin can simidi olan Sovyet Rusya’nın Ankara Sefiri Aralof’u ve “kardeş” Azerbaycan’ın Ankara Sefiri Abilof yoldaşları sadece “protokol” icabı kongreye davet etmişti. Tahmin edileceği üzere, Batılı ülkeler gazete yoluyla yapılan bu davete icabet etmemiş, buna karşılık Türkiye’den hâlâ umudunu kesmeyen Rusya, Ukrayna, Mavera-i Kafkas Şûralar Cumhuriyeti adına kongreye tebrik telgrafları gönderilmişti.

Mustafa Kemal’in açış konuşması

Sonunda beklenen an geldi ve İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat 1923 günü saat 10.00’da, Mustafa Kemal’in uzun ve etkili açış konuşmasıyla başladı. Konuşmanın en dikkat çekici yanı, o güne dek her fırsatta tekrarlanan “kapitalizm”, “emperyalizm”, “mazlum milletler” gibi kavramlara hiç değinilmemesi, bunların yerini “iktisadi bağımsızlık”, “kapitülasyonların kaldırılması”, “yabancı sermaye” ve “liberal ekonomi” terimlerinin almasıydı. Mustafa Kemal İzmir İktisat Kongresi’ni açtıktan sonra, 18 şubatta Eskişehir’de Lozan Barış Görüşmeleri’ne ara verilmesi üzerine ülkeye dönen İsmet Paşa ile buluşmuş ve iki lider 20 şubatta Ankara’ya dönmüşlerdi. Kongrenin bundan sonraki bölümleri onsuz devam edecekti.

Başlangıçta üç bin delegenin gelmesi planlanmıştı ama kongrenin sürdüğü 18 gün içinde peyderpey gelenlerin sayısı ancak 1.135’ye varabilmişti. Kongrede sağ cenah tüccarlara, sol cenah amelelere, merkez ise çiftçilere ayrılmıştı. Sanayiciler ise, çiftçilerle amelelerin arasına sıkıştırılmıştı. Büyük bir heyecanın hâkim olduğu kongrenin başkanlığını sivil giysiler içindeki Kâzım Karabekir Paşa yapıyordu. İktisat Vekili uzun bir konuşma yaptı. Ardından sahneye Azerbaycan Sefiri Abilof’la Sovyet Sefiri Aralof çıktı. Abilof’un sade bir baş selamıyla yetinmesine karşılık, Aralof’un Türk usulü selam durarak “Yaşasın Türkiye, yaşasın Ordu!” diye bitirdiği teşekkür konuşmasını delegeler “Yaşasın Ruslar!” nidalarıyla karşıladılar. (Ancak Aralof, Mustafa Kemal’in üslubunun eskisi gibi “Bolşevikçe” değil “Batılıca” olduğunu fark edecek ve 26 şubatta Moskova’ya gönderdiği raporda, Kongrede hiç de sosyalist bir hava olmadığını ve Türkiye’nin Sovyet Rusya’dan giderek uzaklaştığını yazacaktı.)

Becerikli zümreler

Kongrede, “meslek zümreleri” adına 15’er kişiden oluşan komisyonlar raporlar hazırlarken, bunlar hakkında konuşma yapma hakkı, her zümreden ikişer kişiye verilmişti. Yani sadece sekiz delegenin konuşma hakkı vardı. Aslında ortada belirli bir program ve gündem olmadığı için “demokratik usullerin” uygulanması pek mümkün görünmüyordu. Nitekim kongrede seslerini duyuramayan delegeler İzmir sokaklarını, meydanlarını, kahvelerini miting alanına çevirdiler.

Kongrenin sürdüğü 16 gün içinde meslek zümrelerinin oluşturduğu programlar üzerinde delegeler kısıtlı da olsa tartıştılar ve bu programlar oylanarak (bazen oybirliğiyle, bazen oy çokluğuyla) kabul edildi. Hem kalabalık, hem de örgütlü olan tüccarlar, kongreye sundukları 134 önerinin tamamını delegelere benimsetmeyi başardılar. Bunların başında tekellerin kaldırılması, hükümetin de ortak olacağı bir ticaret bankası kurulması, deniz ticaretinin ve gümrüklerin yeniden düzenlenmesi, yabancı sermaye girişinin ilkelere bağlanması vardı.

Çiftçi zümresinin ise 96 önerisi kabul edildi. Bunların başında Reji İdaresi’nin ve âşarın kaldırılması vardı. Reji’nin kaldırılması oybirliğiyle kabul edilirken, âşarı amele zümresi oy birliğiyle desteklemiş, ticaret ve sanayi zümresi ise âşarın yerine yeni bir vergi konması şartıyla desteklemişti.

Sayıca az olan sanayi zümresinin sadece 24 talebi kongrede kabul edildi. Bunların başında iç pazarın korunması ve sanayinin özendirilmesi geliyordu.

Amele zümresi ise 34 önerisini benimsetebildi. Bunlar arasında günlük çalışma süresinin sekiz saatle sınırlanması, iş güvenliği, ücretli izin ve sosyal güvenlik önlemleri ile 1 Mayıs gününün “Türkiye işçileri bayramı” olması vardı. Ayrıca “amele” yerine “işçi” denmesi de karara bağlanmıştı. Ancak bu 34 madde içinden, ücretlere ve çalışma koşullarına yönelik taleplere sanayi ve tüccar delegeler ret oyu vermişlerdi. 1 Mayıs maddesini ise sanayi ve amele zümresi oybirliğiyle kabul ederken, çiftçi ve tüccar zümresinin sadece bir kısmı desteklemişti.

“Misak-ı İktisadi” adlı hamasi belge

3 Mart 1923 günü, 12 maddelik bir “Misak-ı İktisadi” kabul edildi. Maddelerdeki “Türkiye halkı tahribat yapmaz, imar eder”, “Hırsızlık, yalancılık, riya, tembellik en büyük düşmanımız, taassuptan uzak dindarane bir salabet her şey esasımızdır”, “Maarife verdiği kudsiyet dolayısıyla Mevlid-i Şerif (Kandil) gününü, aynı zamanda bir kitap bayramı olarak yaşar”, “Türk mikroptan, pis havadan ve pislikten çekinir, bol ve saf hava, bol güneş ve temizliği sever”, “Türkler hangi sınıf ve meslekte olurlarsa olsunlar, candan sevişirler. Meslek, zümre itibariyle elele vererek birlikler, memleketini ve birbirini tanımak, anlaşmak için seyahatler, birleşmeler yaparlar” gibi konuyla ilgisiz hamasi ifadeler, pek çok kişiyi büyük hayal kırıklığına uğratmıştı. Öyle ki, İleri gazetesinden Suphi Nuri’ye (İleri) göre belgenin adı “dinî ya da ahlaki Misak olsa” daha uygun olurdu. Ancak Suphi Bey’in gözden kaçırdığı bir husus vardı. Misakın “Türk, dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına düşman olmayan milletlere daima dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar değildir...” diyen 9. maddesi adeta İzmit İktisat Kongresi’nin toplanmasındaki esas amacı özetliyordu.

Amaca ulaşıldı mı

Aslında İzmir İktisat Kongresi’nin iki temel amacı vardı. Birincisi Milli Mücadele yıllarında Ankara’ya uzak kalan İstanbullu Müslüman-Türk burjuvazi ile ilişkileri düzeltmekti. Nitekim bir iktisat kongresi toplama fikri, İstanbul’daki gayrimüslim tüccarları geriletmek için 1922 yılında Milli Türk Ticaret Birliği’nde örgütlenen Müslüman-Türk tüccarlardan çıkmış, İktisat Vekili Mahmut Esat Bey’in onlara verdiği ‘daha büyük bir kongre toplama sözü’ uyarınca da İzmir İktisat Kongresi toplanmıştı. Kongrede başlarındaki fesi çıkarıp Ankara’nın kalpağını giyen İstanbullu burjuvalar daha sonra da kalpağı çıkarıp Panama şapkasını giyeceklerdi.

İkinci amaç ise, Lozan Barış Görüşmelerinin çıkmaza girdiği o günlerde, Batılı ülkelere, kapitülasyonlara kesinlikle karşı olduklarını ancak Türkiye’nin, Osmanlı Devleti’nden ve İttihatçılardan devralınan liberal iktisat politikalarından vazgeçmediği, yabancı sermayeye düşman olmadığı mesajı vermekti. Bir başka deyişle, Batı dünyasına ‘ben Sovyet sisteminde değil kapitalist Batı sisteminde kalmak istiyorum ama kendi koşullarımla kalmak istiyorum’ denmek isteniyordu. İzmir İktisat Kongresi, Batılıların çok ilgisini çekmedi. Ama esas sorun Ankara’nın bir yandan Amerikan sermayesini çekmek için Chester İmtiyazı gibi büyük tavizler verirken, bir yandan Türkiye ile uluslar arası sermaye piyasaları arasında iyi bir köprü olabilecek yerel gayrimüslim burjuvaziyi düşman gören katı bir milliyetçilik gütmesindeydi. Hem millici hem beynelmilelci olmanın çok kolay olmadığı ilerde görülecekti.

Ancak hak yemeyelim, İzmir İktisat Kongresi’nde tüccar, çiftçi ve sanayici zümrelerinin benimsettiği kararlar, eksik gedik de olsa Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanmaya çalışıldı. Kemalist rejim ve ardılları, sadece ve sadece, kongrenin işçilerle ilgili aldığı kararları uygulamamak konusunda büyük maharet gösterdiler!

Chester İmtiyazı nedir

1900’de İstanbul’a gelen bir savaş gemisinin kaptanı olan Albay Colby M. Chester, 1908’den itibaren gözünü Musul-Kerkük bölgesindeki demiryolları ve maden ayrıcalıklarına dikmiş, hatta Osmanlı Meclisi’ne 10 Mart 1909’da bir proje sunmuş, Osmanlı Devleti dağılınca rotayı Ankara’ya çevirmişti. Mustafa Kemal de, daha 27 Eylül 1922’de, Daily Telegraph gazetesine “Amerikalıların Türkiye’de petrol alanlarını işletmesine hiç kimse karşı değildir...” şeklinde bir beyanat vererek, Chester Projesi’ne yeşil ışık yakmıştı.

İzmir İktisat Kongresi’nin verdiği gazla 1 Nisan 1923’te TBMM’de onaylanan iki imtiyaz anlaşmasına göre o sırada Amiral olan Chester’in, ABD’nin Delaware eyaletinde, işadamları, bankerler ve gazetecilerle kurduğu Ottoman-American Development Company adlı şirkete, 99 yıl süreyle, Türkiye’nin doğusu ile Musul-Kerkük bölgesini birbirine bağlayan 4.400 kilometrelik bir demiryolu ile iki liman yapımı karşılığında, limanların ve demiryolu hatlarının yanlarında 40 kilometrelik şerit içinde kalan alanda, petrol dâhil her türlü maden arama, kanal, yol, telgraf ve telefon hatları kurma, bankalar, oteller, gözlemevleri inşa etme imtiyazı tanındı. İmtiyaz anlaşması öyle geniş tutulmuştu ki, yeni başkent Ankara’nın “Washington örneğine göre kurulması” bile söz konusu edilmişti Ayrıca şirkete çeşitli vergi ve arazi alım kolaylıkları sağlanacaktı.

Hükümet, Chester İmtiyazı ile Türkiye’nin 1923 bütçesinin neredeyse dört katına tekabül eden, 400 milyon dolar civarında bir Amerikan sermayesinin Türkiye’ye geleceğini ve ülkenin kısa sürede çağ atlayacağını sanmıştı. Ancak bu büyük coşku kısa sürdü. Lozan’da, Musul’un çözüme bağlanmaması ve Standard Oil Şirketi’nin Irak petrollerinin denetimini ele geçinmesi üzerine, ABD resmî çevreleri de, işadamları da heveslerini kaybedince anlaşmalar hayata geçmedi ve Türkiye’nin ‘Küçük Amerika’ olması 1950’lere kadar ertelendi.


Özet Kaynakça: Türkiye İktisat Kongresi, 1923-İzmir, Haberler, Belgeler, Yorumlar, (Hazırlayan: Gündüz Ökçün), SBF Yayınları, No:262, 1971; Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi, TTK, 1989; Bülent Bilmez Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki işçi sınıfı tarihi konusunda, “Cumhuriyet’in Amele Evlatları” (27.4.2008, Taraf, http://www.taraf.com.tr/makale/601.htm) ve “Devletin 1 Mayıs Paranoyası, Taksim Tabusu” (3 Mayıs 2009, Taraf, http://www.taraf.com.tr/makale/5333.htm) başlıklı yazılarıma bakılabilir.


Ayşe Hür/Taraf

02.05.2010



 

Bu yazıyı Facebook'ta paylaşabilirsiniz+:
Facebook'ta paylaş
0
Yorumlar
Uyarı

Yorum yazabilmek için üye olmalı ve oturum açmalısınız.

Eğer sitemize üye değilseniz buraya tıklayarak hemen üye olabilirsiniz.

Eğer üye iseniz oturum açmak için buraya tıklayın.