TUBA YARBAY DUMAN, TÜRKÝYE VE AVRUPA’DA SAYILI KÝÞÝLER ARASINDA
01 Ekim 2009 12:59
Hollanda'nýn Groningen Üniversitesi'nde AFAZÝ hastalýðý üzerine doktora yapan Tuba Yarbay Duman, 17 Eylül 2009'da Türkiye’de ve Avrupa’da sayýlý kiþiler arasýna girmeyi baþardý.
Tuba Yarbay Duman’ýn üzerinde çalýþtýðý AFAZÝ hastalýðý, 29 Eylül’den bu yana Antalya’da düzenlenen 10. Uluslararasý Afazi Bilim Konferansý’nda tartýþýlýyor.
Türkiye'den Eskiþehir Üniversitesi'nden Dr. Ýlknur Maviþ, Amerika'dan Prof. Dr. Gülþat Aygen (Northern Illionis University USA), Almanya'dan Prof. Dr. Ria De Bleser, Ýngiltere'den Prof. Dr. Harald Clahsen ve Hollandalý Prof. Dr. Roelien Bastiaanse, Prof. Dr. Ben Maassen ve Dr. Jan Wouter Zwart, Dr. Laurie Stowe'un da komite üyesi olduðu doktora töreni baþarýyla tamamlandý. Afazi Konferansý 3 Ekim'de sona erecek.
AFAZÝ HASTALIÐI NEDÝR?
Afazi, beyinin sol yarým küresindeki lisan merkezlerinde meydana gelen bir hasar sonucunda ortaya çýkan bir lisan bozukluðudur. Buna baðlý olarak, daha önce konuþmak, dinlemek, okumak ve yazý yazmak suretiyle iletiþim kurabilen bir kiþinin bu yeteneklerinde deðiþik oranlarda kýsýtlanma oluþur.
Afazi kiþinin hem kendisini ifade etme yeteneklerini hem de algýlama yeteneklerini etkiler. Afazinin en sýk rastlanan sebebi inmedir ancak silah yaralanmalarý, kafa travmalarý, beyin tümörü ve diðer baþka sebepler de afazinin ortaya çýkmasýna sebep olabilirler.
Kendini ifade etme ve algýlama yetenekleri:
Afazide bazý kiþiler kendilerini ifade etmekte daha çok güçlük çekerken bazý kiþiler de söyleneni algýlamada daha çok güçlük çekebilirler, ya da bu yeteneklerin her ikisi de ciddi oranda hasar görmüþ olabilir. Lisan yetenekleri yalnýzca konuþma boyutunda deðil okuma ve yazý yazma boyutunda da hasar görebilir. Tipik olarak okuma ve yazma konuþmadan daha fazla oranda etkilenir. Afazide, oluþan problemlerin tipi ve boyutu birden çok faktöre baðlý olarak deðiþkenlik gösterir ancak bu faktörlerden en önemlisi beyin seviyesinde oluþan lezyonun (hasarýn) büyüklüðü, derinliði ve lokasyonudur (yerleþimidir).
Hasarýn büyüklüðü ve yerleþimi ile birlikte hastanýn yaþý, eðitim düzeyi, genel saðlýk düzeyi gibi baþka faktörler de problemlerin ciddiyeti üzerinde rol oynarlar.
Afazide Dil ve Konuþma Patolojisi
Dil ve Konuþmanýn Deðerlendirmesi
Dil ve Konuþma Patoloðu dil ve konuþma yeteneklerinin detaylý olarak deðerlendirildiði bir teþhis seansý düzenler ve gerçekleþtirir. Deðerlendirmede standardize ya da non-standardize testler kullanabileceði gibi (örneðin; Boston Diagnostic Aphasia Exam – BDAE) dil ve konuþma patoloðu kendi deðerlendirme bataryalarýný kendisi de oluþturabilir. Bu deðerlendirme sýrasýnda aþaðýdakiler detaylý olarak incelenir:
• Konuþmanýn akýcýlýðý, ses kalitesi ve yüksekliði, telaffuz ve konuþmanýn anlaþýlabilirliði
• Konuþma kaslarýnýn kuvvet ve koordinasyonu
• Kelime hazinesinin anlama ve kullanýlma açýsýndan geniþliði (semantik), gramer kurallarýnýn anlaþýlmasý ve kullanýlmasý (sentaks)
• Evet-hayýr cevabý gerektiren sorularýn (ör: Ýsmin Ali mi?) ve soru kelimesi içeren diðer tüm sorularýn (ör: Bir çekiç ne iþe yarar?) anlaþýlabilmesi ve cevaplanabilmesi
• Uzun ve geniþ konulu konuþmalarýn anlaþýlabilmesi. Kiþiden dinlediði bir hikayede belirtilen detaylarla ilgili sorularý ve bir sonuca varmak suretiyle cevaplanabilecek sorularý doðru olarak cevaplandýrmasý istenir.
• Uzunluðu ve zorluðu deðiþkenlik gösteren çeþitli talimatlarý doðru olarak yerine getirebilme
• Hem sözlü hem de yazýlý olarak uzun ve geniþ konulu hikayeler anlatabilmek, bir resmin konusunu anlayýp tarif edebilmek
• Kiþinin anlatýmlarýnýn anlaþýlabilirliði. Anlatýmlarýn tam olmasý ve takip edilmesinin kolaylýðý
• Kiþi kendisini ifade etmek için kullanacaðý kelimeleri bulabiliyor ve doðru seçebiliyor mu
• Kiþi tam cümlelerle mi, telegrafik cümleler ya da tümcelerle mi, ya da tek kelimelerle mi konuþuyor
• Konuþma sýrasýnda oluþturulan sesler doðru mu ve buna baðlý olarak konuþmanýn anlaþýlabilirliði etkileniyor mu
• Sosyal iletiþim kabiliyeti (pragmatik yetenekler)
• Mecazlarýn, þakalarýn, kinayeli sözlerin, hikayelerdeki garipliklerin anlaþýlabilirliði
• Diyaloðu baþlatma ve sohbet konularýný belirleyebilme, sohbet sýrasýnda sözün bir kiþiden diðerine geçmesi kuralýný saðlýklý olarak uygulayabilme, çeþitli kelimeler ve doðru gramer kullanmak suretiyle düþüncelerini ifade edebilme
• Sohbet sýrasýnda karþýdaki kiþinin anlayamadýðý cümle veya konulara açýklýk getirmek üzere detaylý açýklamada bulunabilme
• Okuma ve yazma, yazýnýn okunaklýlýðý
• Yutma kabiliyeti
• Arttýrýcý – Alternatif iletiþim tekniklerinin kullanýlabilirliði
• Terapi teknikleri konusunda uyarýlabilirlik
Tedavi
• Dil ve konuþma patoloðu hasar görmüþ olan spesifik lisan aktivitelerinin tedavisi amacýyla çeþitli egzersizler ve alýþtýrmalar uygular. Örneðin hasta objeleri isimlendirme, çok basamaklý talimatlarý takip edebilme, soru cevaplandýrabilme gibi konularda çalýþtýrýlýr. Hastanýn spesifik ihtiyaçlarý doðrultusunda terapide nelerin seçileceði, hangi hedeflerin belirleneceði ve aktivitelerin zorluk derecesi ayarlanýr. Perseverasyonlar afazik hastalarýn çoðunda sýk olarak ortaya çýkan bir tablodur, bunun elimine edilmesine yönelik stratejiler mutlak suretle belirlenmeli ve uygulanmalýdýr.
• Dil ve konuþma patoloðu hastaya kuvvetli olan lisan yeteneklerini ön plana çýkarmak suretiyle zayýf olanlarý kompanse etmek üzere teknikler öðretir. Örneðin bazý kiþiler için konuþmaktansa yazýyla veya mimiklerle kendisini ifade etmek daha kolay ve fonksiyonel olabilir. Dil ve konuþma patoloðu bu kiþilere söyleyecekleri kelimeleri bulabilmek için yazý ya da mimiklerden faydalanma yollarýný öðretebilir.
• Sohbet yeteneklerinin çalýþýlýp geliþtirilmesi amacýyla hasta bir grup terapi seansýna dahil olabilir ve bu sýrada kendisi gibi afazik olan diðer hastalarla sohbet yeteneklerini geliþtirmek üzere bir arada çalýþma fýrsatý bulur. Dil ve konuþma patoloðu seanslarý yönetir.
• Sonuç olarak hastalar kiþisel olarak ya da grup içinde, terapi odasýnýn dýþýna çýkarýlarak gerçek hayatta dil ve konuþma yeteneklerini kullanmalarýný gerektirecek ortamlarda çalýþtýrýlýrlar. Hastadan bu geziyi planlamasý, organize etmesi ve öðrenilen stratejileri uygulamak kaydýyla sürdürmesi beklenir. Örneðin hastadan telefon defterinden bir restoranýn telefon numarasýný bulup bunu kaðýda yazmasý ile okuma-yazma yeteneklerinin fonksiyonelliðini prova etmesi istenir. Hastalar ayrýca toplu taþýma araçlarýný doðru ve baðýmsýz olarak kullanabilme, para üstü alma ve doðru olarak sayma, yemek sipariþi verme gibi aktiviteleri de baþarabilmelidirler.
• Eðer konuþma kaslarýnda zayýflýk ortaya çýkmýþsa bu kaslarýn kuvvetlendirilmesi ve koordinasyonunun arttýrýlmasýna yönelik olarak egzersizler uygulanýr. Zayýf kaslarýn yapamadýklarý hareketleri kuvvetli kaslarý kullanarak kompanse etmeye yönelik stratejiler öðretilir. Ancak unutulmamalýdýr ki konuþma aktivitesi ile birlikte çalýþýlmadýðý taktirde kas egzersizi yapmak tek baþýna anlamlý ve tedavi edici deðildir.
• Konuþma ile yeterli fonksiyonellik saðlanamazsa hastaya en uygun olan arttýrýcý-alternatif komünikasyon tekniði ya da cihazý seçilmeli ve kullanýma geçirilmelidir.
